Ece Göksedef
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın 29 Eylül’de Soçi’de Rusya Devlet Lideri Vladimir Putin’le yaptığı görüşmenin akabinde İdlib’de Suriye ordusu ve Rus savaş uçaklarının operasyonları devam etti.
Erdoğan, görüşme öncesi Putin ile “önemli bir karara varacaklarını” söylemiş, “Türkiye-Rusya münasebetlerinde inşallah çok daha güçlü bir periyoda girmiş olacağız” demişti. Fakat görüşme sonrası somut bir karar açıklanmadı.
Bu tabirleri de, ABD Lideri Joe Biden ile münasebetleri için “İyi başladık diyemem” ve ABD ile “şu andaki gidiş hayra alamet değil” dediği New York ziyaretinin çabucak akabinde kullanmıştı.
Pekala Erdoğan’ın ABD ziyaretinde Biden’dan beklentisi neydi? Bu beklentiler, Putin-Erdoğan doruğunu etkiledi mi?
BBC Türkçe, görüşmelere yakın Türk güvenlik ve diplomatik kaynaklarına sordu.
Kabil Havalimanı sıkıntısıyla başlayan ABD-Türkiye yakınlaşması
Cumhurbaşkanı Erdoğan’la Biden ortasındaki birinci görüşme, Brüksel’de NATO tepesi marjında 15 Haziran’da yapıldı. Bu görüşmeden çıkan en somut sonuç, Türkiye’nin, ABD’nin çekilmesi sonrası Afganistan’ın başkentindeki Kabil Havalimanı’nın güvenliğini sağlama taahhüdü vermiş olmasıydı.
Bu, uzun bir mühlet sonra ABD ve Türkiye’nin olumlu gündemle masaya oturup somut bir sonuca odaklı çalışacağı birinci alan oldu.
Ankara, bunun karşılığında hiçbir kelam almasa da, uzun vadede bu işbirliğinin evre basamak olumlu sonuçlar doğurmasını; müspet gündemle masaya oturulabilecek Ukrayna, İdlib üzere problemlerde işbirliğini geliştirmeyi; son periyotta meselelerle (ABD’nin PYD’ye dayanağı, Fetullah Gülen’in ABD’de yaşaması gibi) gündeme gelen ikili alakalarda farklılık yaratmasını; ABD Kongresi üzere dış siyasette tesirli ünitelerde oluşmuş olumsuz imaj algısını değiştirmeyi umuyordu.
Taliban’ın Kabil’de beklenenden çok süratli halde denetimi sağlamasıyla bu plan suya düşse de, havalimanının işletmesine Türkiye kalıcı sorumluluk üstlenmeye talip. O denli ki; şu an Kabil’de büyükelçiliği bulunan ve faal olarak çalışan tek NATO ülkesi de Türkiye. Taliban’ın oluşturduğu hükümetle, resmen tanımasa da, tertipli görüşmeler yapıyor ve ABD ile milletlerarası toplumla tıpkı iletileri iletiyor. Taliban’la bağlantı gereksiniminin karşılanması açısından Türkiye’nin durumunun kıymetli olduğu düşünülüyor.
Ankara’ya nazaran Afganistan olumlu gündemden çıkmadı. Bunun da bir farklılık yaratması bekleniyordu lakin şimdi bu beklenti gerçekleşmedi.
S-400 krizine tahlil için ABD’ye teklif
15 Haziran’da bağlantıların ivme kazanmasıyla birlikte Ankara, masaya sıkıntılı alanlarda yapan tahlillerle gitmeye başladı.
Örneğin Ankara, Nisan ayında birinci testleri yapılmış olan S-400’lerin aktive edilmemesi için “S-400’leri kullanmamızı gerektirmeyecek bir ortam yaratılabilir, rastgele bir tehdit oluşursa bunu ABD ile uyum halinde, istihbarat ünitelerinin ortak çalışmasıyla çözebilir ve tehdidi F-35’lerle ortadan kaldırabilir” önerisi yaptı.
Fakat ABD tarafı bu teklife sıcak yaklaşmadı.
Ankara, sorunsal atmosferden uzaklaşılacak ve bunun üzere stratejik işbirliğini artıracak tekliflerin hayata geçmesi için siyasi irade gerektiğini, bu sebeple teknik heyetlerin ötesinde devlet lideri seviyesinde görüşülmesi gerektiğini düşünüyor.
İdlib’de diplomatik dayanak beklentisi
İdlib’de Rusya’nın son devirde sıklaştırdığı hava operasyonlarında sivillerin de gaye alındığına dair bilgiler, Ankara ile birlikte ABD’li yetkililerin de gündeminde.
Bilhassa buradan yaşanacak bir göç akınının, Türkiye kapıları kapatmış olsa bile “kaçakçılar üzerinden, bölgedeki farklı radikal kümelerin temasları üzerinden” evvel Türkiye sonra da tüm Avrupa’yı etkileyebileceği öngörüsü de ABD başta olmak üzere Birleşmiş Milletler (BM) Güvenlik Kurulu üyelerine, Türk yetkililer tarafından iletildi.
BM yardımlarının Türkiye sonu üzerinden Suriye’ye ulaştırılması için her yıl Temmuz ayında yapılan görüşmelerde Rusya ve Çin’in vetosu sebebiyle zorluklar yaşanıyor. Türkiye, buradan yola çıkarak İdlib’de, Türkiye hududunda BM kararıyla bir tampon bölge oluşturulması ve göçmenlerin bu formda resmen BM müdafaasına alınmasını da gündeme getirdi.
Bunun için de öncelikle veto yetkisi olan beş daimi üyeden ABD, İngiltere ve Fransa’nın onayı gerekiyor.
Rusya’nın veto edeceği varsayım edilse de Türkiye, Afganistan dışında bir yapan gündem daha oluşturabilecek formda, İdlib konusunda da ABD’den bu türlü net bir dayanak bekliyordu. Lakin bu beklenti de ABD tarafından şimdi karşılanmadı.
New York’ta görüşme neden olmadı?
Ankara, bu gelişmeler ışığında Erdoğan’ın BM Genel Şurası için gittiği New York’ta Biden ile kısa da olsa bir görüşme yapmasını istedi.
“New York’ta görüşürüz” bildirisi, Beyaz Saray’a daha 15 Haziran’daki birinci görüşmede iletilmişti.
Lakin müzakereler sırasında Amerikan tarafından Biden’ın Covid tedbirleri kapsamında New York’ta ikili görüşme yapmaktan mümkün olduğunca kaçındığı, Washington DC’de farklı programları olduğu için New York’ta az kalacağı söylendi. İkili görüşme konusunda muahede sağlanamadı.
Ankara’dan DC’de görüşmeye dair bir talep de iletilmedi. 30-31 Ekim’de Roma’daki G20 ya da Kasım ayında Glasgow’da yapılacak COP 26 iklim tepesinde görüşme yapılması üzerine tarafların müzakereleri sürdü.
Erdoğan’ın Amerikan CBS televizyonuna verdiği röportajda bu bahisteki hayal kırıklığını lisana getirmesi, kaynaklara nazaran Amerikan tarafının karşılığını hızlandırdı ve çabucak akabinde “Roma’da görüşmek üzere” uzlaşmaya varıldı. Şimdi Glasgow’da görüşmeye dair bir karar ise yok.
Lakin Ankara, dokuz aylık bir başkanlık sürecinde, bir öbür tepe marjında tek bir yüz yüze görüşme ve tek bir telefon konuşması yapılmış olmasını “ciddi bir görüşme frekansı eksikliği” olarak pahalandırıyor.
Erdoğan, Biden ile vazifeye geldiği 20 Ocak’tan sonra birinci yüz yüze görüşmesini 15 Haziran’da, NATO tepesi için gittikleri Brüksel’de gerçekleştirdi
S-400 krizinde yeni yaptırım tehdidine Ankara’dan “hukuksal değil” karşılığı
Türkiye’nin sorunsal atmosferden daha süratli uzaklaşma beklentisinin gerçekleşmemesi, bunun da New York ziyaretinde daha net bir halde görülmesinin çabucak sonrasında Erdoğan, bu kere Soçi’deydi.
Erdoğan ve Putin, bir buçuk yıl ortanın akabinde birinci ikili görüşmelerini yeniden Rusya’da gerçekleştirdi.
İdlib’de Rusya’nın hava akınları artarken ve Ukrayna ile Libya’da taraflar farklı durumlarını korurken tepeden, Erdoğan’ın söylediği üzere “bir karar” çıkmasa da ticari bağların geliştirilmesi, savunma ve güç stratejik alanlarda işbirliğinin artırılması kararı çıktı. İkinci bir S-400 sistemi için müzakerelerin sürdüğü belirtildi.
Erdoğan’ın ziyaret öncesi de kelamını ettiği ikinci parti S-400’lerle ilgili gelişme ise ABD’den “yeni yaptırım” ihtarıyla karşılaştı. Reuters ajansının haberine nazaran, ABD Dışişleri Bakanlığı’ndan bir sözcü, “Rusya’dan her türlü yeni silah alımının, Aralık 2020’de uygulananlardan farklı ve ek CAATSA 231 yaptırımlarını da tetikleme riski taşıdığını Türkiye’ye açıkça söylemeye devam ediyoruz” dedi.
Lakin Ankara, halihazırda 2017’de Rusya ile imzalanan muahedede iki adet S-400 sisteminin satın alınacağı belirtildiği için yeni bir yaptırımın hukuk dışı olacağı görüşünde.
BBC Türkçe‘ye bilgi veren görüşmelere yakın kaynaklar, Nisan 2017’deki muahedede iki adet S-400 alınacağının belirtildiğini; birinci S-400’lerin acil gereksinim sebebiyle Türkiye’nin teknoloji transferi, ortak üretim üzere koşullarının bir kenara bırakarak raftan alındığını, ikincisi sistemin ise bu kaidelerin sağlanarak alınması için müzakerelere başlandığını söyledi.
Müzakere basamağında Türkiye taleplerini iletirken Rusya’nın kabul ettiği ve etmediği kaideler üzerinden tek tek başlıklar masaya yatırılıyor, bu sebeple müzakereler güçlü geçiyor ve uzun sürüyor.
Lakin birinci sistemlerin alınması, test edilmesi, aktive edilme ihtimali, yeni sistem için muahedeye varılması üzere her bir etapta, Rusya’yla aslında yeni bir angajmana girilmediği ve bu evreler 2017 muahedesinin birer ögesi olduğu için ABD’nin ek yaptırımlarla Türkiye’yi “tehdit etmesi” Ankara açısından “hukuken sorunlu” görülüyor.
Hem bu açıklamalar hem de Türkiye ile Rusya ortasında süren müzakerelerin hızlandırılması ise; aslında Biden idaresi ile soğukluğun göstergesi de olan siyasi kararlar.
S-400’lerin devreye girmesi halinde, İspanya’nın NATO misyonu kapsamında Adana’daki İncirlik Üssü’ne yerleştirdiği Patriot füze savunma sisteminin de “askeri manada iki sistemin eş vakitli çalışmasının mümkün olmaması ve iki sistemin birbirini dost olarak görmemesi” sebebiyle geri çekilme ihtimali de bulunuyor.
Birebir vakitte yetkililer, Savunma Sanayi Başkanlığı’nı (SSB) etkileyen bu yaptırımların yalnızca ABD ile meseleye yol açmadığını hatırlatıyor.
Türkiye’nin savunma alanında yaptığı milletlerarası yatırımlar yahut her bir kritik modül ithalatında, ilgili yabancı kuruluşun SSB’nin ABD’nin yaptırım listesinde olduğunu görmesi üzerine geri adım atması yahut koşulları zorlaştırması üzere sıkıntılar da yaşanıyor.
Rusya ile yapılan görüşmelerde ‘Suriye çıkmazı’
Erdoğan ile Putin’in yaklaşık üç saat süren Soçi görüşmesi sonrası başkanlar bir basın toplantısı düzenlemedi. Rusya Dışişleri Bakanlığı da görüşmeyle ilgili sorularımıza karşılık veremeyeceğini iletti.
Erdoğan’ın dönüş yolunda gazetecilere yaptığı açıklamalarından ise İdlib’de statükonun korunacağı, lakin buradaki tansiyonun Türk-Rus ticari ve stratejik ilgilerine olumsuz yansımasına müsaade verilmemesi üzerine hemfikir olduğu sonucu çıkıyor.
İdlib’deki statüko ise, BBC Türkçe‘ye bilgi veren Türk yetkililere nazaran “bir çıkmaz.” Ve şu an için bu çıkmaz, daha berbat senaryolara kıyasla en yeterli tahlil üzere duruyor.
Rusya ve Suriye’nin “gözünü İdlib ve Afrin’den hiçbir vakit çekmediğini” söz eden yetkililer, bu iki ülke savaş uçaklarının bölgedeki sivilleri vurarak “halkı terörize etme” siyaseti izlediği görüşünde.
Cumhurbaşkanı Erdoğan ve Rusya Devlet Lideri Putin, 5 Mart 2020’de Moskova’da 6 saat görüştü
‘HTŞ’ye ortak operasyon’ teklifi ve M4 Karayolu’ndaki soru işaretleri
Ankara, İdlib’de ortak hareket etmek için El Kural üzere radikal örgütlerle hâlâ geçişkenliği olan Hayat Tahrir el Şam’a (HTŞ) yönelik ortak operasyonlar yürütme teklifini de Moskova’ya götürdü. Kapsamlı bir kara operasyonu değil, bölgede HTŞ’nin gücünü kırmak için yapılabilecek ortak istihbarat ve kısıtlı askeri operasyonlara Moskova sıcak bakmadı.
Rusya bunun yerine, 13 Eylül’de, iç savaşın başından bu yana ikinci defa Moskova’da ağırladığı Suriye Devlet Lideri Beşar Esad ile birlikte M4 Karayolu ve güneyini yine denetim altına almaya çalışıyor. Ağustos ayından bu yana ağırlaşan hava ataklarında amacın bu bölge olduğu görülüyor.
Fakat M4 Karayolu’ndan çekilmek Ankara’ya nazaran şu an için kabul edilemez bir taviz.
Zira M4 üzerindeki statükonun değişmesi birebir vakitte tampon bölgenin ve hasebiyle 5 Mart muahedesinin da büyük oranda ortadan kalkması manasına geliyor.
Ayrıyeten stratejik pozisyondaki M4’ten çekilmek demek hem Türkiye’nin İdlib’deki müşahede noktalarının kimilerine erişiminin kesilmesi ve hasebiyle kalan müşahede noktalarının da geri çekilmek durumunda kalması; hem de İdlib merkeze hakikat mümkün operasyonların önünün açılması demek.
Lakin Türkiye’nin, uzunca bir müddettir Türk Lirası kullanılan, Türkiye ile ticaretin sürdüğü İdlib’de hem siyasi hem de askeri yatırımları var. Devlet takviyeli birçok kuruluşun yaptığı inşaatlar da bulunuyor. Ankara, milyonlarca dolara mal olan bu yatırımlardan vazgeçmek istemiyor.
Yetkililer, Şubat 2020’deki taarruz sonrası Türkiye’nin geniş çaplı bir operasyon başlattığını; bu operasyonlarda Şam ordusuna ilişkin birçok araç ve mühimmatın ziyan gördüğünü ve askeri birliklerde de kayıplar yaşandığını hatırlatarak “Türkiye’nin bu türlü bir durumda sessiz kalmayacağını gördüler, Türkiye’yi gözden de çıkaramayacakları için İdlib’de büyük bir operasyon beklemiyoruz” yorumunda bulunuyor.
Bir yandan da İdlib’i sıklıkla müzakerelerde masaya süren ve Türkiye’yi buradaki kısıtlı operasyonlarla “sıkıştırmaya çalışan” Rusya’nın, bu türlü bir kozu kaybetmek istemeyeceğine de inanılıyor.
Türkiye, tıpkı vakitte İdlib’de ve M4 etrafında kendilerine akınlar düzenleyen “terör örgütlerine yönelik operasyonlar yürüttüğünü” söz eden Moskova’ya, “Öyleyse PYD/PKK da terör örgütü, biz de Suriye’nin kuzeydoğusunu ve Moskova’daki PYD ofisini masaya yatırmak istiyoruz” diyor.
Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın da, Soçi ziyaretinin hem öncesi hem sonrasında, bu bahiste uzun bir müddettir olmadığı kadar yüksek sesle tenkitlerde bulunması dikkat çekti.
Fakat Türk yetkililere nazaran Rusya’dan bu tenkitlere dair net bir cevap alınmadı.
Ne olmuştu?
İdlib’de Suriye ordusu bombardımanında 33 Türk askerinin öldüğünün açıklandığı Şubat 2020 saldırısı sonrası, 5 Mart 2020’de bir ateşkeste uzlaşılmıştı.
Bu ateşkesin unsurlarından biri de M4 Karayolu’nun kuzeyinde 6 km ve güneyinde 6 km derinliğinde bir inançlı koridor, yani tampon bölge tesis edilmesi ve bu bölgede Türk-Rus ortak devriyelerinin yürütülmesiydi.
Ateşkes sonrası Ağustos 2021’e kadar İdlib’de kadar önemli bir ihlâl yaşanmadı. Lakin birkaç ay süren ortak devriyeler, Rus ve Türk askerlerine yapılan ataklar sonrası durdu.
Rusya ile ‘stratejik alakanın devamına’ karar verildi
Yetkililer, İdlib’in dördüncü yahut beşinci gündem hususu olduğunu; Ukrayna ve Libya üzere uyuşmazlık alanlarına da bağların bozulmasına müsaade vermemek hedefiyle öncelik verilmediğini söylüyor.
İdlib’in “tali bir mevzu olarak” asker ve istihbarat ünitelerinin denetimine bırakıldığı belirtiliyor.
İkinci S-400 müzakerelerinin hızlandırılması, savaş uçağı motorlarının ortak üretimi, uzay çalışmalarının birlikte yürütülmesi üzere mevzuların yanı sıra bu görüşmeden kritik bir uzlaşı daha çıkmış üzere görünüyor.
Bir Türk güvenlik yetkilisinin verdiği bilgiye nazaran, daha evvel stratejik çıkarlar doğrultusunda bir ülkeyle birden fazla nükleer santral üretiminde çalışılmaması, her bir nükleer santral projesinin farklı bir ülkeyle yürütülmesi konusunda Ankara’daki kurumlar hemfikirdi.
Rusya ile 2010’da imzalanan muahede gereği Mersin’deki Akkuyu Nükleer Santrali de, Rusya’yla ortak yapılıyor.
Lakin Cumhurbaşkanı Erdoğan, Putin’le yaptığı ikili görüşme sonrası “Bizim üç nükleer santral yapma maksadımız var. Sayın Putin’le ‘Bu iki nükleer santrali de sizinle birlikte yapabilir miyiz?’ diye de görüştük. O vakit Türkiye üç tane nükleer güç santraline sahip olacak. ‘Bu hususla ilgili çalışalım’ dediler.” açıklaması yaptı.
Yetkili, daha evvel verilen kararın bilakis birinci evrede Sinop’ta yapılması planlanan nükleer santralin de Rusya’yla yapılabilmesi için görüşmelerin başlamasını beklediklerini söyledi.
Bir yandan da Türkiye’de birçok alanda faaliyet gösteren birtakım büyük özel şirketlerin, Rus Gazprom’la olan doğalgaz ithalat mutabakatlarının son tarihi yaklaşıyor ve yeni bir muahede için müzakereler sürüyor.
Türkiye’nin kış yaklaşırken artan doğal gaz muhtaçlığını, TürkAkım’dan daha fazla gaz akışıyla sağlama talebi de bulunuyor.
Bu husus, Ağustos ayında Erdoğan ve Putin ortasında yapılan telefon görüşmesinde de gündeme gelmiş, Kremlin bunun “önemli bir işbirliği alanı” olduğuna dair bir açıklama yapmıştı.