Alman arkeolog Klaus Schmidt 25 yıl evvel Urfa’da bir dorukta hafriyata başladığında, burada ortaya çıkardığı yapıların olağandışı ve müstesna olduğuna inanıyordu.
Urfa’daki Göbekli Zirve’de kireçtaşı platonun üzerinde Schmidt 20’den fazla anıtsal yuvarlak yapılar keşfetti.
Bunların en büyüğü 20 metre çapındaydı ve 5,5 metre yüksekliği olan iki oymalı sütuna sahipti. İnsan ve el figürleri oymalı sütunlar 10 ton ağırlıktaydı.
Bunları oymak ve dikmek, teknik olarak büyük zorlukların aşılmasını gerektirmiş olmalıydı. Çünkü bu yapılar en az 11 bin yıl evvel inşa edilmişti ve o devir insanlarının şimdi hayvanları evcilleştirmediği, metal aletler bir yana, çanak çömleğe bile sahip olmadığı biliniyordu.
Göbekli Zirve, insanlığın en eski anıtsal yapılarına sahipti ve bunlar barınma maksadıyla değil öbür bir gayeyle inşa edilmişti.
On yıllık incelemelerinin akabinde Schmidt, çok kıymetli bir sonuca varmıştı. 2007’de onu Urfa’da ziyaret ettiğimde, o periyot Alman Arkeoloji Enstitüsü’nde çalışan Schmidt, Göbekli Zirve’nin insanların neden tarıma başladığı ve yerleşik hayata geçtiği sorusuna karşılık vererek medeniyet tarihinin yine yazılmasına yardımcı olabileceğini söyledi.
Schmidt ve grubunun höyükte bulduğu taş aletler ve öbür buluntular, dairesel yapıların avcı-toplayıcı topluluklar tarafından inşa edildiğini gösteriyordu.
Höyükte bulunan on binlerce hayvan kemiği, yırtıcı hayvanlara aitti ve ıslah edilmiş tahıllara yahut öteki bitkilere dair rastgele bir bulguya rastlanmamıştı.
Schmidt, bu avcı-toplayıcıların 11 bin 500 yıl evvel bir ortaya gelerek Göbekli Zirve’deki T formundaki sütunları taş aletlerle işledikleri kanısındaydı. Sütunlar için höyüğün altındaki kireçtaşını kullanıyorlardı.
Sütunlara form vermek ve yerlerine taşımak tahminen birinci bakışta göründüğü kadar sıkıntı değildi. Kireçtaşı, çakmaktaşı yahut hatta ağaçtan yapılma aletlerle bile işlenebilecek kadar yumuşak bir taştı. Zirveyi oluşturan kireçtaşı yatağı ise 0,6 ila 1,5 metre kalınlıkta katmanlardan oluşuyordu.
Höyükte çalışan arkeologlar, sütunların buralarda işlenip, kenarlarındaki fazlalıkların yontularak biçimlendirildiğini ve ip urganlarla ağaç kütükleri üzerinden birkaç yüz metre kaydırılarak zirveye taşındığına inanıyordu.
Schmidt, bölgedeki küçük göçebe kümelerin, inançları gereği dorukta bir ortaya gelip tertipli aralıklarla bir şeyler inşa ettiklerini, ziyafetler düzenlediklerini ve sonra tekrar dağıldıklarını düşünüyordu. Schmidt, zirvenin yerleşim yeri olmadığını, ritüel merkezi, tahminen de bir tıp mezar yahut sunak olduğunu savunuyordu.
Bu değerli bir argümandı. Arkeologlar uzun vakittir karmaşık ritüellerin ve organize dinin, toplumların tarıma ve hayvanları evcilleştirmeye başladıklarında geliştirdikleri lüksler olduğuna inanıyordu; bu geçiş Neolitik periyot olarak biliniyordu. Yiyecekler tarım yoluyla muhtaçlıktan fazla üretilir olduğunda, fazladan kaynaklarını ritüellere ve anıtlara ayırabilecek duruma geldikleri farz ediliyordu.
Schmidt, Göbekli Zirve’nin bu varsayımları alt üst ettiğini söyledi. Alandaki taş aletlerin yanı sıra radyokarbon yoluyla tarih saptaması sonucu elde edilen bulgular da Neolitik öncesi periyoda işaret ediyordu. Buradaki birinci kazıların üzerinden 25 yıldan fazla bir müddet geçmesine karşın, ıslah edilmiş bitki yahut hayvanlara dair hala bir ispat yok. Bu yapılarda yerleşim olmadığına inanan Schmidt, buraya “tepedeki katedral” ismini verdi.
Şayet bu varsayım doğruysa, karmaşık ritüel ve toplumsal tertibin aslında yerleşim ve tarımdan evvel geldiğini gösteriyordu. 1000 yıl boyunca, devasa T sütunlarını oymak ve taşımak ve dairesel yapıları inşa etmek için göçebe kümeleri tek bir yerde bir ortaya getirme mecburiliği, insanları bir sonraki adımı atmaya itti: sistemli olarak geniş iştirakli bir ortaya gelişleri organize etmek için, bitki ve hayvanları evcilleştirme yoluyla yiyecek tedarikinin garanti altına alınması gerekiyordu. Böylelikle, ritüel ve din, Neolitik İhtilali başlatmış görünüyordu.
Schmidt’in Göbekli Zirve hakkında 2000’lerin ortalarında yayınladığı birinci raporlar, Neolitik arkeoloji uzmanları ortasında ve medyada büyük heyecan yaratmıştı. Medya, burayı dinin doğduğu yer olarak isimlendirdi; Alman mecmuası Der Spiegel, höyüğün etrafındaki otlakları Cennet Bahçesi’ne benzetti.
Kısa mühlet sonra dünyanın dört bir yanından beşerler Göbekli Zirve’yi görmek için akın etti. On yıl içinde zirve büsbütün değişti. Suriye’deki iç savaş 2012 yılında bölgedeki turizmi kesintiye uğratana kadar, dünyanın birinci tapınağı olarak isimlendirilen şeyi görmek için otobüsler dolusu gelen meraklı turist, açık hafriyat hendeklerinin etrafında toplandığından ve dar yollarda el otomobillerinin hareket yapmasını imkansız hale getirdiğinden, alandaki çalışmalar yavaşlamıştı.
Urfa’nın çeperindeki zirve son beş yılda yine şekillendi. Bugün yollar, otoparklar ve bir ziyaretçi merkezi, dünyanın dört bir yanından gelen meraklı gezginleri ağırlıyor. Höyükteki ana yapılar daha evvel oluklu kaba çelikten hangar formunda bir yapıyla muhafazaya alınmışken, 2017’de bunların üzeri son teknoloji eseri korunaklarla kaplandı. 2015’te Urfa’nın merkezinde inşa edilen ve Türkiye’nin en büyük müzelerinden biri olan Şanlıurfa Arkeoloji ve Mozaik Müzesi, Göbekli Zirve’deki en büyük anıtsal yapının ve heybetli T sütunlarının tam ölçek kopyalarını barındırıyor ve ziyaretçilerin anıtsal sütunları ve oymalarını yakından incelemelerine imkan tanıyor.
2018 yılında Göbekli Zirve, Unesco Dünya Mirası listesine eklendi ve Türk turizm yetkilileri 2019’u “Göbekli Zirve Yılı” ilan ederek antik alanı global tanıtım kampanyasının yüzü haline getirdi.
Schmidt, 2014’te vefat etti ve bir dağ doruğundaki tozlu topraklı hafriyat alanının en önemli turistik cazibe merkezi haline gelmesini göremedi. Lakin oradaki keşifleri, Neolitik geçişe global ilginin artmasını sağladı. Son birkaç yılda Göbekli Zirve’deki yeni keşifler ve daha evvelki kazıların sonuçlarına daha yakından bakıldığında, Schmidt’in birinci yorumlarının alt üst olduğu görülüyor.
Merkezi yapıyı koruyan gölgeliğin temel kazma çalışmaları sırasında arkeologlar Schmidt’in kazdığı derinlikten daha aşağılara inmek zorunda kalmıştı. Schmidt’in yerini alan Lee Clare idaresindeki Alman Arkeoloji Enstitüsü grubu, büyük anıtsal yapıların yerlerinin birkaç metre altında, konutların ve sabit yerleşim alanlarının olduğunu gördü.
Bu bulgular tarih öncesi devrin tekrar yazılması manasına geliyordu. Çünkü, Göbekli Zirve yalnızca özel ritüeller için bir ortaya gelinen izole bir tapınak değil, merkezinde özel yapıların bulunduğu, büyüyen ve gelişen bir köydü.
Takım, zirvede su gereksinimini karşılayan büyük bir sarnıç ve yağmur suyunu toplamada kullanılan kanalların yanı sıra, yulaf lapası ve bira imali için tahıl işlemede kullanılan binlerce öğütme aleti tespit etti. Clare, “Göbekli Zirve hala eşsiz, özel bir yer; lakin yeni bulgular daha evvel öteki hafriyatlarda elde edilen bilgilerle daha uyumlu” diyor. “Burası, daima iskanın olduğu tam teşekküllü bir yerleşim yeriydi. Alan hakkındaki tüm anlayışımızı değiştirdi.”
Bu ortada, Urfa etrafındaki engebeli kırsal alanda çalışan Türk arkeologlar, yaklaşık tıpkı periyotta inşa edilmiş, biraz daha küçük olsa da emsal sütunlara sahip 11 yeni zirve tespit ettiler. Avusturya Arkeoloji Enstitüsü’nden Neolitik Çağ uzmanı araştırmacı Barbara Horejs, “Bu tapınak yegane değil” diyor. “Bu, kıssayı çok daha farklı ve heyecan verici kılıyor.”
Türkiye Kültür ve Turizm Bakanı Mehmet Nuri Ersoy ise bu bölgenin “güneydoğunun piramitleri” olacağını söyledi.
Clare ve öteki arkeologlar artık Göbekli Zirve’yi yüzyıllar boyunca süren ve tarımın başlamasına ön ayak olan bir inşa projesi olarak değil, avcı-toplayıcı toplulukların, etraflarını çeviren dünya değişirken, yok olan hayat şekillerine tutunma teşebbüsü olarak görüyor. Civar bölgelerden elde edilen bulgular, öbür bölgelerdeki insanların hayvanları ve bitkileri evcilleştirme teşebbüslerine başlamış olduklarını gösteriyor. Göbekli Zirve sakinleri tahminen de bu teşebbüse direniyordu.
Clare, alandaki taş oymaların kıymetli bir ipucu olduğunu savunuyor. Göbekli Zirve’nin sütunlarını ve duvarlarını kaplayan detaylı tilki, leopar, yılan ve akbaba oymaları “her gün karşılaştığınız hayvanlar değil” diyor. “Onlar fotoğraftan daha fazlasını tabir ediyor; kümeleri bir ortada tutmak ve ortak bir kimlik yaratmak için çok kıymetli olan anlatılar.”
2007’de Göbekli Zirve’yi birinci gezdiğimde, bu yapıların ne kadar eskiye uzandığını anlamıştım. İngiltere’nin en eski anıtsal yapısı olan Stonehenge’deki taş sütunlar 4.500 yıl evvel geç Neolitik devirde dikilmişti. Göbekli Zirve, Stonehenge’den 6.000 yıl evvel inşa edilmişti ve nasıl ki bir vakitler orada yaşayan insanların dünyasını tam olarak anlamak mümkün değilse, sütunlardaki oymaların tam olarak ne manaya geldiğini derinlemesine anlamak da imkansız.
Bu, Göbekli Zirve’nin muazzam cazibesinin bir kesimi. Binlerce ziyaretçi, birçok insanın on yıl evvel ismini hiç duymadığı bir yere hayran kalırken, araştırmacılar birinci etapta neden inşa edildiğini anlamaya çalışmaya devam edecekler. Her yeni keşif ise bu alan ve insan uygarlığı hakkında şu anda bildiklerimizi değiştirmeyi vaat ediyor.
Horejs, “Yeni çalışma Klaus Schmidt’in tezini ortadan kaldırmıyor; onun omuzlarında yükseliyor” diyor. “Bence büyük bir bilgi kazanımı oldu. Yorumlama değişiyor, lakin esasen bilim bu türlü ilerliyor.”