İklim değişikliğine neden olan global sera gazı salımlarının %46’sına, elektrik kesimi sera gazı salımlarının ise %72’sine kömür kullanımı sebep oluyor.
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Roma’da yapılan G20 tepesinde “Türkiye’nin 2053 yılında sıfır emisyon hedefini” dünya önderleriyle paylaştığını söyledi.
Uzmanlara nazaran ise Türkiye’nin mevcut kömür siyasetlerine devam ederek 2053 yılında sıfır emisyon amacına ulaşması mümkün görülmüyor.
Türkiye İstatistik Kurumu’nun (TÜİK) Mart ayında yayımladığı son sera gazı emisyonu envanterine nazaran Türkiye’de 2019 yılında toplam emisyon ölçüsü 506,1 milyon ton CO2e olarak gerçekleşti. Bunun %72’sini ise güç kesimi oluşturuyor.
İklim Değişikliği Siyaset ve Araştırma Derneği ve 350.org, ”Karbon Nötr Türkiye Yolunda Birinci Adım: Kömürden Çıkış 2030” raporu yayımladı.
Modelleme çalışmasını APLUS Güç’ün yaptığı rapora nazaran, Türkiye’nin 2053 amacını yerine getirebilmesi için, global sera gazı emisyonlarının yaklaşık yarısına sebep olan kömürü en geç 2030 yılına kadar elektrik sisteminden çıkarması gerekiyor.
Pekala, Türkiye’nin elektrik üretiminde kömürden vazgeçebilmesi ne kadar gerçekçi?
‘Türkiye elektrik üretiminde kömürden büsbütün vazgeçebilir’
Türkiye Elektrik İletim A.Ş. (TEİAŞ) datalarına nazaran, 2020 yılında kömürlü termik santrallerinin Türkiye’nin elektrik üretimindeki hissesi oran %35 düzeyinde.
2021 Eylül ayı prestijiyle Türkiye’de toplamda 20.331 MW heyeti güce sahip 68 kömürlü termik santral bulunuyor.
Yeniden TEİAŞ datalarına nazaran, Türkiye’nin toplam elektrik üretiminde kömür kaynaklı elektrik üretiminin hissesi 2010 yılında %26,1’dan 2020 yılında %34,9 düzeyine ulaştı.
Türkiye’de son 5 yılda kömür kaynaklı elektrik üretiminin yüzde 39 arttığı ve böylelikle Endonezya ve Suudi Arabistan ile birlikte, birebir periyotta kömür yakıtlı elektrik üretiminde artış yaşanan 3 ülkeden birisi olduğu kaydediliyor.
Tüm bu datalara bakıldığında, Türkiye’nin kömürden vazgeçmesinin “kolay olmayacağı” varsayılabilir.
Fakat ”Karbon Nötr Türkiye Yolunda Birinci Adım: Kömürden Çıkış 2030” raporu, Türkiye’nin elektrik üretiminde kömürden vazgeçebileceğini ve bu süreçte hem ekoloji hem de iktisat açısından karlı çıkacağını savunuyor.
Rapor, kamu tarafından termik santrallere tanınan mevcut kömür teşviklerinin kaldırılması ve ”kirleten öder” prensibiyle karbon emisyonunun fiyatlandırılması ile en geç 2030 yılına kadar Türkiye’de kömürden çıkışın mümkün olduğunu ortaya koyuyor.
Üç farklı senaryo
”Karbon Nötr Türkiye Yolunda Birinci Adım: Kömürden Çıkış 2030” raporunda, 2021-2035 ortası periyodu kapsayan üç farklı senaryoda Türkiye’nin 2030 yılında kömürden çıkması imkanı incelendi.
Modelleme sonuçları ortasında genel sistem maliyetleri, toplam yatırım ihtiyaçları, kaynak bazlı heyeti güç ile üretim gelişimi ve karbon emisyon ölçüleri üzere çıktılar yer alıyor.
Buna nazaran, Türkiye şayet mevcut kömür siyasetlerine devam ederse, 2035 yılına kadar mevcut emisyon ölçülerinde kıymetli bir değişiklik olmayacağı ve 2053 karbon nötr maksadına ulaşmanın çok sıkıntı bir ihtimal haline geleceği bedellendiriliyor.
Mevcut durumda 2035 yılında kömürün elektrik üretimindeki hissesinin hala %21,5 üzere yüksek bir düzeyde seyredeceği hesaplanıyor.
Kömürden Çıkış Senaryosu ve Nükleersiz Kömürden Çıkış Senaryosu içerisinde ise sırasıyla 2029 ve 2030 yıllarında kömürün, elektrik üretim sisteminden büsbütün çıkacağı bedellendiriliyor.
Rapora nazaran Türkiye’nin kömürden çıkış senaryosunu gerçekleştirebilmesi için 2022-2028 yılları ortasındaki elektrik üretim sistemi yatırım gereksinimi yaklaşık 28 milyar dolar ve bu sayı, ülkenin mevcut gayri safi yurt içi hasılasının sırf %0,5’ine denk geliyor.
Rapora nazaran Türkiye’nin yenilebilir güç ve yerli kaynaklarının güç üretimindeki hissesini artırabilmesi için de kömürden vazgeçmesi gerekiyor.
Mevcut güç siyasetlerinin devam etmesi halinde, 2035 yılında yerli kaynakların hissesi “yenilenebilir ve yerli kömür toplam” olmak üzere lakin %59,2 düzeyinde kalıyor.
Yalnızca yenilenebilir gücün hissesine baktığımızda; mevcut durum devam ederse toplam yenilenebilir güç hissesi 2035 için %49,4 iken, Kömürden Çıkış Senaryosu ve Nükleersiz Kömürden Çıkış Senaryosu için bu oran sırasıyla %73,6 ve %78,4 oluyor.
‘Mevcut kömür teşviklerine son verilmesi gerekiyor’
Türkiye’de kömürden üretilen elektrik gücü için ilgili şirketlere yerli kömür alım garantisi uygulaması, 2018’den bu yana kapasite düzeneği ve bölgesel teşvik sistemi kapsamında uygulanan kömür teşviki üzere birçok teşvik programı uygulanıyor.
2016’dan bu yana uygulanan yerli kömür alım garantisi uygulamasıyla EÜAŞ, yerli kömür elektrik santrallerinde üretilen elektriği, piyasa fiyatlarının üstünde bir fiyatla alma garantisi sunuyor.
2018 yılında başlatılmış olan kapasite sistemi uygulamasıyla ise yerli kömür, doğal gaz ve kimi hidroelektrik santralleri için emre amade heyeti güç başına sabit bir dayanak sağlanıyor.
Araştırmacılara nazaran bu kömür teşviklerinin kaldırılması durumunda, elektrik üretimi için kömür kullanımı akılcı bir tercih olmaktan çıkacak ve 2028 yılı prestijiyle ithal kömürden, 2029 yılı prestijiyle ise yerli kömürden çıkış doğal seyrinde gerçekleşecek.
‘Yeni bir regülasyona muhtaçlık yok’
BBC Türkçe‘ye konuşan Kömürün Ötesinde Avrupa Kampanyacısı His Kutluay, Türkiye’nin elektrik üretiminde kömürden vazgeçebilmesi için yeni bir regülasyona gereksinimi olmadığını, kirletenin ödediği bir karbon fiyatlandırmasıyla birlikte “sadece kamunun özel kesimdeki teşviklerinden çekilmesinin” kâfi olacağını söz ediyor.
Türkiye’de toplam 68 kömürle çalışan termik santral bulunuyor lakin şurası güçlerinin toplamı 12 bin 96 megawatt olan Türkiye’deki en büyük 10 kömürlü termik santral, termik santrallerin toplam şurası gücünün yarısından fazlasını oluşturuyor.
Münasebetiyle kelam konusu teşviklerin kesilmesinden, en fazla 10 büyük termik santral etkilenebilir.
Öte yandan Küresel Energy Monitor’un 2021 Ocak raporuna nazaran, Türkiye’de şu anda 20 bin megawattlık, yani neredeyse mevcut konseyi güç kadar kömürlü termik santral projesi ve 1320 megawatt şurası gücünde üretimi devam eden bir kömür termik santrali bulunuyor.
Araştırmacılar, yalnızca mevcut kömür teşviklerinin kaldırılması değil ayı vakitte yeni projelerin teşvik kapsamı dışında tutulması gerektiğini söz ediliyor.
Rapora nazaran bu formda gerçekleşen bir kömürden çıkış senaryosu projeksiyonunda, Türkiye’nin 2021 yılına kıyasla elektrik dalı kaynaklı karbon emisyonları 2035 yılında %82,8 azalacak ve 27,6 milyon ton CO2 düzeyine gerileyecek:
“Türkiye’de kömür yatırımlarının neden olduğu etraf ve halk sıhhati ile iklim maliyetlerinin hiçbiri kömürlü termik santral ve/ya kömür madeni işletmecileri tarafından üstlenilmiyor. Üstelik yerli kömür alım garantisi ve kapasite düzeneği üzere uygulamalarla kömür dalı teşvik ediliyor.”
Yenilenebilir güç bir alternatif mi?
Rapora nazaran günümüzde yenilenebilir güç ve depolama teknolojileri, rastgele bir teşvike gereksinim duymadan fosil yakıtlara kıyasla düşük maliyetli hale geldi.
Bunda yenilenebilir güç kaynakları ve depolama teknolojileri üzere yeni teknolojilerde son yıllarda yaşanan ve ileride artacağı öngörülen maliyet düşüşleri, belirleyici rol oynuyor.
Kömürün Ötesinde Avrupa Kampanyacısı His Kutluay, “Son 10 yılda güneş gücü maliyeti yüzde 89, rüzgâr gücü maliyeti ise yüzde 70 düştü. Yeni kömürlü termik santral konseyimi açısından baktığımızda, kömür artık zati yenilenebilir güce nazaran çok daha kıymetli bir endüstri” diyor.
Kutluay dünyadaki mevcut emtia kriziyle birlikte kömür ve doğalgazda yaşanan fiyat artışı da katıldığında, şurası kömür santrali işletmelerinde bile maliyetlerin güneş ve rüzgâr gücünden daha değerli olduğunu söylüyor.
Araştırmacılara nazaran elektrik üretiminde uzun müddettir kullanılan doğal gaz, kömür ve hidroelektrik üzere güç kaynaklarının yatırım maliyetlerinde teknolojik gelişimden kaynaklı bir düşüş yaşanması beklenmiyor.
Buna rağmen yeni teknolojik gelişmelerle birlikte rüzgâr ve bilhassa güneş üzere yenilenebilir güç kaynaklarının yatırım maliyetlerinde kıymetli düşüşlerin yaşanacağına kesin gözüyle bakılıyor.
Bloomberg Yeni Güç Finansmanı 2020 çalışmalarına dayanarak hazırlanan projeksiyona nazaran, güneş ve rüzgâr santrallerinde kullanılan ve halihazırda en az maliyetli depolama teknolojisi olarak gözüken lityum iyon batarya yatırım maliyetlerinin yıldan yıla azalacağı öngörülüyor.
Rüzgâr ve güneş güçlerinde azalan maliyetlerin yanı sıra Türkiye’deki kömürle çalışan termik santrallerinin artık yabancı yatırımcı da bulamadığı bedellendiriliyor.
Kutluay, “En son katılan Hollanda ile birlikte toplamda 22 ülke, fosil yakıt finansmanını durdurduğunu açıkladı. Artık Türkiye’nin yeni kömür projeleri için finansman bulma imkânı yok” diyor.
Hakikaten BP raporuna nazaran, global elektrik üretimi içerisindeki kömürün hissesi 2007 yılında %41 iken, 2020 yılında %35 olarak gerçekleti.
OECD ülkelerinde ise kömür kullanımındaki azalma ölçüsü çok daha dramatik. Uzmanlar bunda global iklim değişikliği siyasetlerinin tesirli olduğunu pahalandırıyor.
Rapora nazaran kömür gücünün negatif dışsallıkları, yenilenebilir güç ve güç depolaması üzere alanlarda gözlemlenen maliyet düşüşleri ve güç piyasalarında esneklik muhtaçlığının artması üzere nedenlerle kömür kullanımı global ölçekte azalıyor ve ilerleyen yıllarda bu eğilimin daha da hızlanması bekleniyor.
Buna karşılık elektrik üretimleri sırasında atmosfere sera gazı salımına neden olmayan rüzgâr ve güneş güçlerinin kullanımının artması gerektiği belirtiliyor.
Avrupa İklim Aksiyon Ağı Türkiye İklim ve Güç Siyasetleri Koordinatörü Hasret Katısöz, “Küresel iklim gündemi, yeni santral suram maliyetleri, kömüre finansmanın durması üzere gelişmelerle kömürü geride bırakmak ve yenilenebilir kaynaklara süratli bir geçiş kaçınılmaz hale geliyor. Bu çalışmanın gösterdiği üzere kömürün elektrik sisteminden temizlenmesi teknik ve finansal olarak mümkün” diyor.
Türkiye kömürden vazgeçmezse ne olur?
Avrupa Yeşil Mutabakatı kapsamında 2026 yılından itibaren uygulanacak olan Hudutta Karbon Düzenleme Düzeneği ile Avrupa Birliği ile ticaret yapan ülkelerin yüklü ölçüde karbon vergisi ödemesi planlanıyor.
Bu sebeple rapora nazaran Türkiye’nin kömür teşviklerini kaldırıp karbon emisyonlarını fiyatlandırma konusunda önemli adımlar atması artık ekonomik bir “zorunluluk” halini aldı:
“Çünkü Avrupa Birliği (AB), Türkiye’nin değerli bir ticari paydaşı ve Hudutta Karbon Düzenleme Sistemi, AB’ye ihraç edilen eserlerdeki emisyon içeriğini karbon fiyatlaması yolu ile denetim edecek.
“Ulusal ölçekte karbon fiyatlandırma düzeneği uygulanmazsa Türkiye’den önemli bir finansal kaynak sonda karbon vergileri yoluyla yurtdışına aktarılacak, AB’ye yapılan ihracat üzerinde ek maliyetler oluşacak.”
Türk Sanayicileri ve İş İnsanları Derneği (TÜSİAD), geçen yıl yayımladığı Ekonomik Göstergeler Merceğinden Yeni İklim Rejimi Raporu’nda, Sonda Karbon Düzenlemesi faaliyete geçtiğinde Türkiye iktisadının milyonlarca euro ziyan edeceğini hesapladı.
AB’ye ihracat yapan 24 kesim üzerinden yapılan tahlilde, Türkiye ihracatının maruz kalabileceği toplam karbon maliyetinin düşük 500 ila 800 milyon euro olacağı ve bu sayının iki katına dek çıkabileceği açıklandı:
“Ton başına karbon vergisi 30 avro olsa Türkiye’nin toplam karbon maliyeti her yıl 478 milyon Avro- 1085 milyon Avro ortasında, ton başına karbon vergisi 50 avro olsa Türkiye’nin toplam karbon maliyeti 797 milyon Avro-1809 milyon Avro ortasında değişecek.”
“AB’nin yeni büyüme stratejisi olan Avrupa Yeşil Mutabakatı çerçevesinde öngördüğü dönüşüm ve 2050 yılında karbon-nötr Avrupa maksadı endüstriden ulaştırmaya, ambalajdan data müdafaaya kadar birçok boyutta stratejik düzenlemeyi kapsamaktadır. Sürecin başarısı, kapsadığı çok boyutlu yapı nedeniyle, ilgili tüm paydaşların tesirli iş birliğine gereksinim duyuyor.”
Kutluay ise “Avrupa’ya ne ihraç ediyorsak, karbon ölçüsü açısından vergilendirileceğiz. Aslında çelik ve çimento üzere karbon ağır endüstriler, en çok etkilenen dallar olacak” diyor.