İstanbul Büyükşehir Belediyesi İstanbul Planlama Ajansı’nın (İPA) Beyoğlu, Kadıköy ve Ümraniye’deki katı atık çalışanlarıyla yaptığı görüşmeler, Türkiye’de yaklaşık 500 bin kişinin katı atık toplayarak geçimini sağladığını ve çalışanların işlerinin ellerinden alınması konusunda telaşlı olduğunu ortaya koydu.
İPA katı atık personelliği yapanların sosyoekonomik durumlarını, çalışma ve geçim şartlarını, talep ve muhtaçlıklarını ortaya koymak ve birebir vakitte tahlile yönelik siyaset teklifleri sunmak maksadıyla hazırladığı “Kentin Yükünü Sırtlananlar: İstanbul’un Katı Atık Toplayıcıları, Meseleler ve Talepler” raporu bu alanda çalışanların içinde bulunduğu şartlarla ilgili dataları ele aldı.
Araştırma kapsamında Beyoğlu, Kadıköy ve Ümraniye’de katı atık emekçileriyle görüşmeler yapıldı ve tıpkı vakitte atık depoları ziyaret edildi. Ayrıyeten hususun kamu kurumları, sanayi dernekleri, sivil toplum örgütleri ve meslek odalarıyla görüşüldü.
15 bin kişi kâğıt topluyor
Araştırmada, Türkiye’de daima ve dönemsel olarak katı atık toplayarak geçimini sağlayanların sayısının 500 bine ulaştığının kestirim edildiğine yer verildi. Yakın vakitte yapılan çalışmaların sonuçlarına nazaran İstanbul’da yalnızca kâğıt toplama alanında 15 bin kişinin çalıştığı bilgisi yer aldı. Plastik, cam ve hurda üzere sokaklarda toplanan başka atık tipleri de dikkate alındığında İstanbul’da atık personelliği yapanların sayısının çok daha yüksek olduğu belirtildi.
“Çocuklarım okullarında derece öğrencisi”
‘Katı atık işçiliğinin ardında bir “hayatta kalma” uğraşı olduğu belirtilirken bugün katı atık personellerinin çalışma, barınma şartları ve sosyoekonomik durumları kent yoksulluğunun en görünür olduğu alanlardan birisi haline gelmiş durumda olduğu’ tabir edildi.
Ümraniye’de çalışan bir atık toplayıcısı yaşadıklarını şu sözlerle anlattı:
“Çocuklarımızı okutup onların daha farklı meslek sahibi olması için, bizim üzere olmamaları için çabalıyoruz. Çocuklarım okullarında derece öğrencisi, enstrüman çalmaya başladılar, bu durumu beni çok memnun ediyor. Onlar için her şeyi yaparım. Büsbütün hayatlarını kurtarmaları için, çocukken yaşadıklarımızı onlar çekmesin. Çocuklarımı bu biçimde gördüğüm için evet bu benim mesleğim diyebiliyorum.”
“Bu işi yapmak durumundayım”
Araştırmada, katı atık toplayıcılarının bu işi yapmasının art planında farklı ömür kıssalarının olduğuna da yer verildi. Görüşülen emekçilerin ortak noktasının İstanbul’a farklı yerlerden göç etmiş olmak ve derin yoksulluk sebebiyle bu işi bir hayatta kalma uğraşı olarak yaptığı görüldü.
Görüşülen yetişkin çalışanların birçoğu; “yeterince eğitimli olmadıkları için nitelikli işlere ‘layık görülmediklerini’, ‘sistemden atıldıklarını’ ve mecburen bu işi yapmak durumunda olduklarını” düşünüyor.
Birebir vakitte kırsal bölgelerden pek çok kişinin de dönemsel olarak atık toplamak için kentlere geldiği belirtildi.
“Dışlanıyoruz”
Beyoğlu’nda çalışan bir personel de “Kirliyiz diye toplum dışlıyor, sesimizi duymuyorlar. Hepimizin sorunu tıpkı; sevgisizlik ve dışlanmışlık” kelamlarıyla yaşadığı süreci anlatıyor.
Atık toplayıcılığı yapan göçmen personeller ise toplumsal dışlanmanın yanında yetkili merciler tarafından kayıt altına alınmamaları sebebiyle daha da ağır şartlarda geçim çabası verdiklerini söylüyor.
“Ne kadar toplarsan o kadar kazanırsın”
Görüşmeciler, yetişkin bir atık toplayıcısının günde ortalama olarak 100 kg atık topladığında atığın çeşidine bağlı olarak aylık 3.000-6.000 TL ortasında bir gelir elde edebileceğini söz ediyor. Bununla birlikte atık toplayıcılığının ekseriyetle mevsimlik iş biçiminde yapılması, kış aylarındaki güçlü hava şartları, muhakkak yerlerde atık toplama yetkisinin ilçe belediyeleri tarafından özel firmalara verilmesi ve farklı boyutlardaki engellemeler sebebiyle bu gelir sistemli olarak kazanılamıyor. Tıpkı vakitte kronik hastalıklar ve yaşlanma üzere nedenlerden ötürü bedensel performansın düşüşü elde edilen gelirin ölçüsünü da önemli biçimde etkiliyor.
Dönemsel emekçiler depolarda kalıyor
Raporda, dönemsel olarak atık toplayıcılığı yapan ve bu mühlet zarfında depolarda barınanların, temel yaşamsal gereksinimleri (sıcak su, ısınma, hijyen vb.) açısından büyük zorluklar yaşadığı tabir edildi. Rapora nazaran; depolarda barınma ve beslenme üzere temel gereksinimler minimum seviyede karşılanıyor, bu nedenle depolar birçok atık toplayıcı için iş yeri olmanın yanında birebir vakitte ömür alanları. Bu manada kentteki depolara yapılan müdahaleler, kentsel evsizliği ve hayatta kalmak için cürüm münasebetlerine yönelimi de tetikleme riski taşıyor.
Rapora nazaran; atık toplayıcıların büyük bir kısmı zımnî evsizlik şartlarında, toplumsal garantisiz ve sıhhat hizmetlerine erişimleri kısıtlı biçimde yaşıyor.
Sayıları yüzbinlerle söz edilen atık toplayıcılarının hakikat biçimde entegre edilemediği bir atık idare modelinde yalnızca kentsel değil birebir vakitte kırsal yoksulluğun da şiddetleneceği, çok sayıda kişinin derin yoksulluk ve mahrumluk şartlarına itilme riski altına gireceği tabir ediliyor.
İşlerini kaybetme derdi
Raporda; atık toplayıcıları, kentte sıhhatsiz ve teminatsız şartlarda çalışmanın zorluklarının yanı sıra kolluk kuvvetlerinin devir periyot artan müdahalelerinin kendilerini huzursuz ettiğini belirtiyor.
Sıfır Atık Yönetmeliği dâhil olmak üzere şimdiye kadar çıkarılan pek çok yönetmelikle geçimlerini sağladıkları alan gitgide daha fazla daralıyor.
Tahlil için teklifler
İstanbul Planlama Ajansı tarafından hazırlanan raporda İstanbul’da geri dönüşüm dalında katı atık personelliği konusuna dair siyaset teklifleri de yer alıyor. Bu teklifler şu formda:
• Çok paydaşlı, iştirakçi bir model geliştirilmeli: Bakanlıklar ve mahallî idareler seviyesindeki siyaset alanları ortasındaki kesişimleri gören bir idare perspektifinin geliştirilmesiyle hem ekolojik sürdürülebilirliğin hem de kimsenin geride bırakılmamasının gözetildiği iştirakçi bir model geliştirmek mümkün olacaktır.
• Garantili çalışma şartları garanti altına alınmalı: Atık toplayıcıların çalışma talep ve beklentilerine yönelik ön çalışmalar ayrıntılandırılarak garantili şartlarda ve özlük haklarına sahip olarak çalışabildikleri modeller geliştirilmelidir.
• Atık toplama alanları düzenlenmeli: Teşvik sistemleri ile yeni oluşturulacak olan ve kayıt altına alınacak olan depoların kent içinde istikrarlı dağılımı ile hem atık toplama alanlarının üzerindeki kentsel dönüşüm baskısı hafifletilecek hem de atık toplama ve biriktirmeye dair akış daha nizamlı ve sistemli hale gelebilecektir.
• Barınma, hayat ve sıhhat şartları güzelleştirilmeli: Depoların atık toplayıcılara sağladıkları imkanların (barınma, besin vb.) toplumsal devlet unsuru etrafında desteklenmesi gündeme alınmalıdır. Barınma ve barınmayla ilgili muhtaçlıklar için seçenekler (geçici barınma konutları, aşevleri, pak kıyafet sunan merkezler, ortak banyolar ve çamaşırhaneler vb.) oluşturulmalıdır. Sıhhat hizmetlerinden faydalanmaları sağlanmalı.
• Atık toplayıcılığında çocuk personelliği sona erdirilmeli: Atık toplayıcılığı alanında şimdiki olarak çalışan çocuk sayısını tespit etmek ve bu alandaki çocukların okul terki azaltmak üzere Aile ve Toplumsal Hizmetler Bakanlığı ve Ulusal Eğitim Bakanlığı birlikte siyaset ve hizmet geliştirmelidir.
• Kaynağında ayrıştırma ve geri dönüşüm bilgisi yaygınlaştırılmalı: Geri dönüşüm şuurunun çocuktan yetişkine kadar yaygınlaştırılmalı ve bu bilgilerin uygulanması vatandaşlar ortasında çeşitli uygulamalarla pratik seviyede desteklenmelidir.
• Atık oluşumunun azaltılmasına yönelik siyasetlerin geliştirilmeli: Ülke genelini kapsayacak düzenlemelerle Avrupa Birliği’nde yasaklanan birtakım tek kullanımlık plastiklerin Türkiye’de de yasaklanması ve bireylerin plastik tüketimlerini azaltmaları için haneden endüstriye uzanan bir planlama yapılması gereklidir.