Türkiye’de Sellerin Tek Nedeni İklim Değişikliği mi?

Türkiye Ege ve Akdeniz bölgesindeki yangın felaketlerinin akabinde Karadeniz’de selle gayret ediyor. Pekala Türkiye’deki sel felaketinin nedenleri neler? Münasebet yalnızca iklim değişikliğiyle mi hudutlu?

Dün Karadeniz’de yaşanan seller nedeniyle onlarca konut, bina ve köprü yıkılırken, Kastamonu’da beş kişi hayatını kaybetti. Bartın’da ise bir kişi hala kayıp.

Kimi mahallelerde beşerler mesken ve iş yerlerinde mahsur kaldı, kimileri acil yardım takımları tarafından kurtarıldı. Derelerin taşması sonucu, araçların sulara kapıldığı görüldü. Kimi köylere elektrik verilemedi.

Ulaştırma ve Altyapı Bakanı Adil Karaismailoğlu, toplumsal medya hesabından yaptığı paylaşımda Karadeniz Bölgesi’nde yaşanan felaketlerin “yoğun yağıştan” kaynaklandığını belirtti.

Kimi yorumcular ise selleri, iklim değişikliği ile ilişkilendirdi.

Pekala yaşanan sel felaketlerinin tek sebebi, iklim değişikliği mi?

Sel ve su taşkınları, Türkiye’de en sık görülen afetlerin başında geliyor. Ülkenin en çok yağış alan bölgesi Karadeniz’de sel felaketleri yaygın.

AFAD datalarına nazaran yalnızca geçen yıl ülke çapında 177 sel ve su baskını ile 107 heyelan görüldü. Tıpkı periyotta tabiat kaynaklı olayların yüzde 20’ye yakını sel ve su baskınları, yüzde 12’ye yakını da heyelan olarak kayda geçti.

Bu yıl Karadeniz vilayetleri başta olmak üzere pek çok noktada seller yaşandı.

Temmuz ayında Rize ve Artvin’de sel olayları birbirini izledi. Rize Valiliği’nin açıklamasına nazaran Temmuz’da bir haftada iki afet yaşandı, kentin 3’te biri sel ve taşkınlardan etkilendi. Şiddetli yağış ve heyelan sonucu altı kişi de hayatını kaybetti.

Artvin’de Arhavi başta olmak üzere pek çok ilçede yaşanan taşkınlarda, onlarca bina ve konut yıkıldı, 1400’den fazla bina hasar gördü.

Van’da geçtiğimiz hafta Başkale ve Erciş dahil pek çok ilçede yaşanan sel sonucu onlarca mesken ve bina yıkıldı, yüzlerce hayvan öldü.

Son olarak Meteoroloji Genel Müdürlüğü’nün (MGM) kuvvetli sağanak yağış uyarısı verdiği Karadeniz’de Salı gününden beri şiddetli sel ve taşkınlar yaşanıyor.

Bartın, Kastamonu, Sinop ve Karabük en çok etkilenen vilayetler.

Bilim insanları, iklim değişikliğinin önüne geçilmezse sel felaketlerinin artacağını yıllardır söylüyor.

Birleşmiş Milletler’in (BM) bu haftanın başında yayımlanan IPCC İklim Raporu da, su düzeylerinin yükselmesinin de tesiriyle 2100 yılına kadar kıyı bölgelerde yaşayan milyonlarca insanın sel felaketlerine maruz kalacağı ikazında bulunuyor.

Fakat uzmanlara nazaran asıl sorun, sel olaylarının Türkiye’de afete dönüşebilmesi.

BBC Türkçe’den Özge Altuntaş’ın haberine nazaran, İstanbul Teknik Üniversitesi (İTÜ) Meteoroloji Mühendisliği Kısmı ve Afet İdare Merkezi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Mikdat Kadıoğlu, orman yangınları ve sel üzere afetlerde iklim değişikliğinin “günah keçisi” olarak kullanıldığını söylüyor.

Kadıoğlu, yağış artışı ve yağış rejimlerinin değişmesinin seller üzerinde tesirli olduğu lakin selin afete dönüşmesinin lakin 3 şart gerçekleşirse mümkün olduğunu söylüyor: Tehlike, maruziyet ve insan ile yapıların buna karşı savunmasızlığı.

Yetkililerin son selleri yağışlarla ilişkilendiren açıklamalarını hatırlattığımız Prof. Dr. Mikdat Kadıoğlu, “Tek başına yağış, tehlikedir” diyor.

Prof. Dr. Kadıoğlu, sel riskine açık bölgelerdeki “yapılaşmaya” dikkat çekiyor.

Kadıoğlu, lokal halkın sel felaketlerine maruz kalmasına neden olacak biçimde “dere yatakları ve heyelan bölgelerinin daha fazla yerleşime açıldığı” yorumunu yapıyor.

“Dere yatağına dağ doruğuna mesken yapar üzere sıfır giriş bina yapıyoruz, bütün kabahati da tehlikeye atıyoruz. Burada bir tuhaflık var” diyen Kadıoğlu, “İmar-iskan siyasetleri bu formda devam ettiği” sürece iklim değişikliğinin de tesiriyle sel felaketlerinin sıklaşacağını belirtiyor.

İklim değişikliği ve sıcaklık artışına bağlı buharlaşma sonucu su çevriminde hızlanmalar yaşanıyor. Bunun sonucu “meteorolojik afetlerin şiddeti, müddeti ve olduğu yerlerin” değiştiğini vurgulayan Kadıoğlu, “İklim değişikliği sebep değil sonuç; selleri başlatmıyor, sıklığı ve şiddeti arttırıyor” diyor.

Öte yandan Türkiye’de bina, yol ve köprü imallerinde yağmur suyu hesabı ölçüt alınıyor.

Bölgede son 100 yılın yağmurları üzerinden yapılan ölçümlerin, hem bulundukları yere hem de iklim değişikliğinin daha uzun vadedeki tesirlerine “uyumlu” hale getirilmesi gerektiğini kaydeden Kadıoğlu, “Derenin tabanında de dağın zirvesinde de su basma düzeyinin 60 cm” olarak hesaplanmasının sıkıntılı olduğu görüşünde:

“Dere yatağına yerleşmenin bilimsel hesapları ve kuralları var. İstanbul Ihlamur Kasrı’na bir baksınlar. Adam dere yatağına bina yaptığını bilerek iki kat merdivenle hayat alanına çıkıyor. “

Kadıoğlu, kelamlarını şöyle sürdürüyor:

“(Sel bölgelerinde) yıkılan köprüler eski değil, yeni. Ezbere, kolay köprüler yapılıp ortasına bir ayak konuyor. Köprüler baraj üzere şişiyor, yıkılıyor, bir de baraj selleri üzere sellerle yıkıma neden oluyor. 400-500 yıllık bir taşkın hesabı, etrafındaki havzadan gelebilecek ekstrem durumlar hesaplanmıyor. Devlet kamu binaları da bundan farksız değil.”

Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği (TMMOB) İnşaat Mühendisleri Odası İdare Heyeti Üyesi Jale Alel de, iklim değişikliğinin seller üzerinde “mutlaka tesiri olduğunu” söylüyor.

“Bölgede yağmurlar yağdı mı çok yağıyor, yağmadı mı hiç yağmıyor” diyen Jale Alel, sellere sebep olan iki hususa dikkat çekiyor: Doğal dere yataklarının yerleşime açılması ve ağaçların gereğince korunmaması.

Dağların denize paralel olduğu Karadeniz Bölgesi’nde yerleşim yerlerinin az olduğu, denize yakın düz alanların değerli olduğunu vurgulayan Alel, “Evvelden nüfus daha azken vatandaş ‘Burası benim tarlam’ derken, sonra bu alanlar tapuya geçiyor. İmar planları olduğu devirlerde belediyelere vatandaşlardan siyasi baskı geliyor. Doğal dere yatağı alanına imar giriyor” diyor.

Alel’in aktardığına nazaran, Karadeniz’de düz alanların azlığı nedeniyle kutu menfezlerle birtakım bölgelerin “ıslah edilmesi” yaygın. Yağışlar fazla olduğunda üst havzalardan ağaç gövdeleri ve gereçler sürüklenerek bu menfezlerin içini tıkıyor ve kesitini daraltıyor. Art havzayı da su basıyor.

Bunun yanında Karadeniz’de “boydan boya yapılan” Karadeniz Kıyı Yolu’nun suların denize ulaşmasını engellediğini belirten Alel, “Yüzey suları dahi çok yağışlarda denize rahat ulaşamıyor ” diyor.

11 vilayetten geçen Karadeniz Kıyı Yolu’nun 2023’te açılması bekleniyor.

Öte yandan, dere yataklarında yapılaşmayı engellemek hedefiyle çıkarılmış bir yasal düzenleme aslında var.

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın onayıyla Resmi Gazete’de 9 Temmuz 2016’da yayımlanan 2006/27 sayılı genelge ile, derelerin üzerinin mecburî haller haricinde kapatılması yasaklandı.

Buna karşın yapılaşmanın devam ettiğini tabir eden Alel, “Dere, kendi hakkı olanı bu tip yağışlarda alıyor, kendi yataklarını istiyor. Sonuç, can kayıpları, maddi kayıplar” diye de ekliyor.

Alel, TMMOB’nin sellerle ile ilgili bir rapor hazırlığı içinde olduğunu, hidroelektrik santrallerin (HES) sel felaketlerine tesirini ise hala tam olarak bilmediklerini söylüyor.

Selin esas nedenlerinden biri, ormanlık alanların ağaçsızlaşması.

Türkiye’de 28 Temmuz’da başlayan ve 40’tan fazla vilayette görülen 200’den fazla orman yangınının büyük kısmı söndürüldü. Lakin buradaki ormanlık alanların değerli bir kısmının yok olması sonucu sel felaketlerinin çok geçmeden kendini göstereceği tarafında ikazlar var.

Alel, İzmir’de 2019’da yaşanan orman yangınlarından iki yıl sonra yaşanan sel felaketi sonucu iki kişinin ömrünü yitirdiğini hatırlatıyor.

Çok yağışlar sonrası ağaçların olmaması, münasebetiyle yerin gelen suyu tutamaması sonucu, Yeniköy Sulama Göleti taşmış ve baraj gövdesinde hasar oluşmuş, şiddetli seller meydana gelmişti.

Prof. Dr. Kadıoğlu’na nazaran, afetler konusunda Türkiye’nin en büyük sorunu, “risk yönetimi” olmaması.

“Ortalamalarla hareket eden bir ülkeyiz. Her şeyi sabitlemişiz. Değişkenliğe, riske, standart sapmaya tahammül edemeyen bir yapımız var” diyen Kadıoğlu şöyle devam ediyor:

“Risk idaresi mantığı olsaydı, Akdeniz ve Ege’nin kurak olduğunu daha kış aylarında görürdük. Bu kadar orman yangını çıkacağı muhakkaktı lakin bütçe yapılırken, yangın söndürme uçakları kiralanırken yıllık ortalamaya bakılıyor. Orman yangını, sel, sarsıntı olmadan o bölgeye yetkililer gitmiyor. Bizim mantık, yıkım ve yara sarma.”

Kadıoğlu, alınması gereken tedbirleri şöyle sıralıyor:

• Kentsel dönüşümde, heyelan ve sel riskini göz önüne almak; çarpık yerleşmeyi engellemek,

• İmar ve iskan yönetmeliklerinde değişiklikler ile tehlikenin büyümesini önlemek,

• Risk idaresi ile tehlikeleri ve bunlara maruz kalacak kişi, bina, yol, altyapıyı belirleyerek savunmasız olanları korumak,

• Kimi binaların girişlerini yükseltme, bodrum katları iptal etme üzere yapısal tedbirler,

• Taşınma ve yıkılma yönetmeliklerini iklim değişikliğini dikkate alarak düzenlemek. Gerekirse 100 yıl olan su düzeyi kriterini tahminen 150 yıla çıkarmak,

• Köprüleri daha uzun, direği daha yüksek geçecek formda yapmak, mazgallarda yeni yağış kriterlerini kullanmak,

• Arnavut kaldırımlarını asfaltlaştırma üzere adımlardan kaçınmak,

• (Sel felaketlerinin yaratacağı kayıpları minimalize eden) “Sünger şehir” kavramına yönelmek.

Dere yataklarının imar planına dahil edilmesinin “derenin doğal alanına tecavüz etmek” manasına geldiğini söyleyen Jale Alel de, buralardaki yapılaşmanın önüne geçilmesi gerektiği görüşüne katılıyor.

Alel ise sellere karşı alınması gereken tedbirleri şöyle sıralıyor:

• Dere yataklarının üzerini açmak,

• Derelerin bakımı için servis yolları yapmak,

• Kutu menfezleri temizlemek,

• Mümkün olan her yerde dere yatağını işgal eden binaları derelere iade etmek,

• Üst havzalardaki ormanlara ziyan verilmesini önlemek,

• Karadeniz’deki kıyı yolunu, gelen sel debileri ve yağışa nazaran imar ve projelerde yine düzenlemek.