Yakın tarihimizin en travmatik olaylarından biri olan, tam 32 kişinin hayatını kaybetmesiyle sonuçlanan Hayata Dönüş Operasyonu hakkında bilinmesi gerekenleri sizin için derledik.
‘Hayata Dönüş Operasyonu’, yakın tarihimizin en karanlık sayfalarından biriydi.
Sayısız trajedinin meydana geldiği, buhranlı siyasi atmosferi ve ekonomik krizleriyle hatırlanan doksanlı yıllar, ülkenin ordu ve siyaset eliyle gerginleştirildiği, büyük skandalların arka arda patladığı bir periyottu. Bu devirde halk nezdinde sarsılan devlet otoritesini tesis etmek emeliyle yapılan operasyonlar çok konuşulmuştu.
Operasyon, hapishane mahkumlarının birbirleriyle olan temaslarını kesme emeliyle başlatılmıştı.
Devlet yöneticileri, Türkiye’de faaliyet gösteren terör örgütlerinin cezaevlerinden yönetildiğini düşünüyordu. Operasyon öncesinde kamuoyu, basın vasıtasıyla ‘cezaevlerinde otoritenin sağlanamadığı’ konusunda ikna edilmeye çalışıldı. Devlet vazifelilerinin cezaevlerine giriş yapamadığı, terör faaliyetlerinin mahkum olan örgüt önderlerince yürütülmekte olduğu tarafında haberler yapıldı.
Cezaevlerinde devlet otoritesinin kalmadığı tezi, basında sıklıkla tekrar edildi.
Bu durumun, tanıdık geleceği üzere hükümetin medya üzerinde kurduğu baskının sonucunda meydana geldiği düşünülüyor. Medyanın değerli bir kısmına nazaran F tipi cezaevlerinde başlatılan mevt oruçları denetim edilemiyor, güvenlik güçleri cezaevlerine giremiyordu.
F Tipi cezaevi fikri gündeme geldiğinde, mahkumlar ayaklandı.
www.indyturk.com
‘Sosyal tecrit’ sistemini temel alan yüksek güvenlikli cezaevlerine İnfaz Kanunu’nda verilen isim olan F Tipi cezaevleri, doksanların ikinci yarısında, cezaevi işçisinin koğuşlardaki hakimiyetinin artırılması öngörülerek hayata geçirildi. Devrin Adalet Bakanı Şevket Kazan, mevzuyla alakalı yazdığı bir raporda ”Toplu ömür mecburiliği beraberinde isyan, yaralama, öldürme, koğuş ağalığı, uyuşturucu ticareti, kumar, fizikî, manevi baskı ve birbirlerini eğitmeleri üzere olguları da doğurmuştur“, diyordu. “Bu cezaevlerinin karmaşık ve hantal görünümlü fiziki yapıları, insan hislerine dayalı denetim sistemleri, yapısal zaafiyetleri, terör suçlularının barındırılmasında da büyük sıkıntılar yaratmıştır.” Bu fikir, hayata geçirildikten kısa müddet sonra mahkumlar tarafından büyük bir dirençle karşılandı. Açlık grevlerinin, protestoların önü alınamıyordu.
Bu açlık grevlerinin en büyüğü, 30 Ekim 2000 tarihinde başlatıldı.
F Tipi cezaevi sistemine karşı çıkan mahkumların 30 Ekim tarihinde başlattığı açlık grevi ve mevt orucu aksiyonları büyüdükçe büyüdü. Tam 600 mahkum eşzamanlı olarak mevt orucuna başladı; geri kalanlar da inanılmaz bir direniş sergileyerek hücrelerine girmeyi reddettiler.
Devletle protestocuların ortasına giren “aydınlar heyeti”, hem resmi makamları hem de mahkumları ziyaret ederek arabuluculuk yapmaya çalıştılar.
www.milliyet.com.tr
Yaşar Kemal, Orhan Pamuk, Zülfü Livaneli, Mehmet Bekâroğlu, Can Dündar ve Oral Çalışlar’dan oluşan ‘aydınlar heyeti’, tam 43 cezaevinde eşzamanlı olarak sürdürülen bu protestolarda arabuluculuk misyonu üstlendi. Dündar, sonradan vereceği bir röportajda ‘mahkumların taleplerinin karşılanabilir nitelikte olduğunu’ belirtirken, Livaneli bahisle ilgili “1996’da basın bizi değerli bir vazife yapıyorlar diye, 2000’de ise teröristlere yardım ediyorlar diye tanıttı” ifadelerini kullanacaktı. Şu ya da bu sebeple, bu arabuluculuk teşebbüsü de başarısız oldu ve olaylar çığ üzere büyüdü.
19 Aralık 2000 tarihinde operasyon için düğmeye basıldı.
Birebir anda tam 20 cezaevine birden yapılan baskınlarda 10.000’e yakın güvenlik vazifelisi etkin misyon almıştı. Kimyasal silahlarla ve gaz bombalarıyla gerçekleştirilen operasyonun bilançosu ağır oldu: İkisi asker, otuzu tutuklu tam 32 kişi hayatını kaybetti, yüzlerce kişi yaralandı. Ölen tutukluların birçok canlı diri yanarak yahut vurularak hayatını kaybetmişti. Operasyonun şahitlerinden Hacer Arıkan’ın olaylardan çabucak sonra kameralar önünde ‘bizi canlı diri yaktılar’ diye bağırdığı meşhur görüntü da hafızalara kazındı.
Hayatını kaybeden iki askerin de mahkumlar tarafından açılan ateşle öldürüldüğü söylenmişti.
tr.wikipedia.org
Medya ve resmî makamların savlarına nazaran, hayatını kaybeden Uzman Çavuş Nurettin Kurt ile Mustafa Memnun, ‘teslim ol’ davetlerine karşılık vermeyen mahkumlar tarafından vurulmuşlardı. Lakin yapılan otopsilerde Kurt’un uzun namlulu, ‘yüksek kinetik enerjili’ tabir edilen silahlarla vurulduğu ortaya çıktı. Bu silahlar mahkumların elinde bulunmayan cinstendi; Kurt’un hayatını yitirdiği Ümraniye Cezaevi’nde beş tabanca bulunmuştu. Hazırlanan raporda, askerlerin vefatına yol açan silahların sırf AK-47 yahut G-3 piyade tüfeği olabileceği, bunların da yalnızca öbür askerlerde bulunduğu belirtildi.
Resmi makamların açıklamalarıyla İsimli Tıp raporları çelişiyordu.
www.indyturk.com
Bunun üzere dikkat cazibeli çelişkiler ortaya çıkmaya devam etti. Örneğin periyodun Adalet Bakanı Hikmet Sami Türk’ün operasyon hakkındaki ‘kalaşnikofla ateş ettiler’ savı İsimli Tıp raporlarıyla çürütülmüş, koğuşlardan ateş açılmadığı, öldürücü dozun üstünde gaz bombası kullanıldığı için mahkumların yanarak hayatlarını kaybettiği belirtilmişti. Ayrıyeten operasyondan imajlar de basına sızdırıldı ve uygulamada çoka kaçılıp kaçılmadığı, kamuoyunda bir formda sorgulanmaya başlandı.
Kısa müddet sonra, operasyonla ilgili yapılan haberlere yayın yasağı getirildi.
www.youtube.com
Olayla alakalı İsimli Tıp raporlarını yayınlayan Radikal Gazetesi’ne dava açıldı. İmgelerin tümüne yayın yasağı getirildi, yaşanan şiddet olayları kamuoyundan saklandı. Üzerinden birkaç yıl geçince olayların tartışılabildiği, nispeten demokratik bir taban oluşturulabildi. Periyodun Adalet Bakanı Hikmet Sami Türk, sonradan 32. Gün programı için verdiği röportajda “Sanki daha ölçülü davranılabilir miydi, tahminen bu açıdan bir tenkit yapılabilir. Lakin o anda, o çatışmanın psikolojisini düşünmek gerekir” dedi.
Hayata Dönüş Operasyonu, hala yakın tarihimizin en karanlık ve tartışmalı sayfalarından biri niteliğinde.
Geçen yirmi yılda olayların değerli bir kısmı aydınlatılmadığı üzere, kesin bir tahlile ulaşılabildiğini de söylemek güç. Hala hayli tartışmalı bir operasyon olan Hayata Dönüş’ün gerekli olduğunu savunanlar da, şiddette çoka kaçıldığını düşünenler de mevcut. Olaya ismi karışan isimlere sayısız dava açıldı; bir kısmı ceza aldı, kimi isimler (Adalet Bakanı Türk gibi) öz tenkit yaparak ‘ölçünün kaçtığını’ düşündüklerini söylediler. Geriye kalan ise yakın tarihimizin en büyük kolektif travmalarından biri; ağır yaralananlar, hayatlarını kaybedenler ve tüyler ürpertici imajlar.