Rusya Devlet Lideri Vladimir Putin’in 24 Şubat’ta verdiği işgal buyruğuyla birlikte başlayan Rusya-Ukrayna savaşı, dünya ve diplomasi gündeminin birinci sırasına oturdu. Resmi makamlar ve yetkililerin bilhassa üstü kapalı bildiriler da verdikleri bu tıp süreçlerde, devletlerin farklı kademelerinden yapılan açıklamalar sıklıkla diplomasi ve memleketler arası güvenlikle ilgili tabirler içerebiliyor. Rusya’nın Ukrayna’yı işgal teşebbüsüyle başlayan savaşla ilgili haberlerde de karşımıza çıkan tabirler ve manaları şöyle:
Arabulucu ülke
Savaşan taraflar yahut birbiriyle diplomatik münasebetleri olmayan ülkeler ortasında irtibatı ve müzakerelerin yürümesini sağlayan tarafsız ülke. Arabulucu ülke, başka tarafların isteğiyle bir çatışmayı yahut krizi önlemeye; başladıysa da yönetmeye ve sonlandırmaya çalışır. Amacı tarafların kabul edebileceği ortak bir mutabakat oluşmasını sağlamaktır.
Ateşkes
Taraflar ortasındaki çatışmaların ve atakların durdurulması. Süreksiz yahut kalıcı olabilir. Birtakım durumlarda ateşkes tek taraflı olarak da ilan edilebilir.
‘Ayrılıkçı’ yapılar
Nüfusunun yoğunlukta bulunduğu toprakları, içinde yaşadığı hükümran ülkeden ayırıp özerk ve/veya bağımsız bir yapı kurmayı hedefleyen; rastgele bir kültürel, etnik, aşiretsel, dinî, ırksal, ideolojik vs. küme.
Ukrayna krizinde bu ayrılıkçı yapılara örnek olarak Donetsk Halk Cumhuriyeti ve Luhansk Halk Cumhuriyeti’ni gösterilebilir. Rusça konuşan nüfusun yoğunlukta olduğu Donbas’ta 2014’te barizleşen ayrılıkçı yapılar, bağımsız devletler olduklarını argüman ediyor. Bu iddiayı dünyada yalnızca Rusya kabul ediyor.
Ayrılıkçı ‘Donetsk Halk Cumhuriyeti’nde düzenlenen bir geçit merasimi
Birleşmiş Milletler Barış Gücü
Birleşmiş Milletler’in savaş geçirmiş coğrafyalara yolladığı bir BM kuruluşudur. Maksadı ‘barışın kalıcı olmasını sağlamaktır’ ve ateşkesi denetler. Çeşitli ülkelerin asker, polis ve sivil işçisinden oluşur; ayrıyeten savaş sonrası kalkınmaya yönelik süreçlere (demokratik dönüşüm, seçim, kalkınma siyasetleri, vs.) de takviye vermeye çalışır.
Caydırıcılık
Bir ülkenin yahut örgütün, öteki bir ülke yahut örgütü, mümkün saldırganlığının sonucunun ağır olacağını kabullendirmesi, hasebiyle potansiyel bir hücumdan caydırması.
Bu teori sebebiyle sıklıkla NATO için “caydırıcı bir örgüt” nitelemesi yapılır. Büyük bir ülke, küçük bir NATO ülkesini işgal edecek güce sahip olabilir. Lakin Kuzey Atlantik Anlaşması’nın 5. hususu nedeniyle, saldıran büyük ülke, bütün NATO ülkelerine savaş ilan etmiş olacaktır. Bunun yaratacağı sonuçları yaşamak istemeyen ülke, planladığı akından cayabilir.
Detant
Fransızca ‘yumuşama’ manasına gelen ‘détente’ sözünden Türkçe’ye yerleşmiştir. Sıklıkla Soğuk Savaş Dönemi’nde ABD ve SSCB’nin muahedeler imzaladığı, tansiyonun yavaşça düştüğü ve Doğu-Batı blokları bağlantılarında yumuşamanın yaşandığı periyoda de bu isimle hitap edilir.
Günümüzde de ‘detant’ ve ‘yumuşama’ sözleri, ortalarında tansiyon olan devletlerin tekrar bağ kurma, mutabakatlar imzalama ve bağlantıları düzgünleştirme adımları attığı dönemleri/veya buna dönük siyasetleri tanımlamak için kullanılır.
Devrin SSCB başkanı Brejnev ve ABD lideri Nixon,
1 Temmuz 1974’te, ‘detant’ı sorgulayan bir çizgiyle TIME kapağında
Egemenlik
Bir ülkenin tanımlanmış hudutlar üzerinde sahip olduğu yasal otorite. Hükümran ülkeler, kendi iç işlerini ve ilgilerini ilgilendiren bahislerde rastgele bir ikinci partiden bağımsız olarak kararlar alabilirler. Bu sebeple, Batı ülkeleri savaştan evvel Ukrayna’nın NATO’ya adaylık hakkını savunurken, Ukrayna’nın hâkim bir ülke olduğunu ve hasebiyle hangi ittifaka üye olabileceğine karar verebileceğini vurguladılar.
Garantör ülke
Kriz yahut savaştaki taraflar kalıcı ateşkese yahut muahedeye ulaştıktan sonra, kimi ülkeler kendi istekleriyle garantör ülke olarak mutabakatlara eklenebilir. Garantör ülkenin, mutabakat kaideleri ihlal edildiği takdirde duruma kâğıt üzerinde belirlenen hudutlar içinde müdahale hakkı vardır.
Buna Türkiye’nin tarihinden Kıbrıs’ı örnek gösterebiliriz. Türkiye, 1959 Londra ve Zürih muahedeleri uyarınca, 1960 yılında kurulan Kıbrıs Cumhuriyeti’nin İngiltere ve Yunanistan’la birlikte üç “garantör” ülkesinden biri oldu. Garantör ülke olarak Türkiye 1974 yılında, adada Türklerin uğradığı akınlar gerekçesiyle garantörlük yetkisini devreye sokarak ve Kıbrıs’a asker çıkardı.
Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu, Moskova ve Kiev ortasında varılacak muhtemel bir mutabakatta Ukrayna’nın Türkiye’nin garantör ülke olmasını istediğini belirtmişti.
Hava alanı
Hükümran bir devletin toprakları ve karasularının üzerinde denetiminde bulunan atmosfer modülüne hava alanı denir.
AB ülkeleri ve ABD, Rusya’ya hava alanını kapattı, bu sebeple Rus uçakları özel müsaade almadığı sürece bu ülkelerin hava alanlarından uçamıyor.
Ukrayna, kendi hava alanının denetimini kaybetti, hasebiyle Rus uçakları Ukrayna’yı havadan bombalayabiliyor. Kiev, NATO’nun kendi savaş uçaklarını kullanarak hava alanını kapatmasını istiyor. NATO ise Rusya’nın caydırıcı gücü sebebiyle bu talebi reddediyor. Zira NATO, Ukrayna üzerinde uçan bir Rus uçağını düşürürse, Moskova bunu savaş münasebeti kabul edebilir.
İlhak
Bir ülkenin, bir öteki hâkim ülkenin toprak bütünlüğünü bozarak onun bir modülünü kendi topraklarına dahil etmesine ilhak deniyor. İşgal ile ilhak kavramları ortada karıştırılsa da, işgal durumunda işgalci ülke, denetim altına aldığı bölgeyi hudutlarına dahil etmiyor. Dahil ettiği takdirde ‘ilhak etme’ deniyor.
Örneğin Rusya, 2014 yılında memleketler arası hukuka nazaran Ukrayna’ya ilişkin olan Kırım’ı, ülkenin toprak bütünlüğünü bozarak kendi topraklarına kattı. Hasebiyle Rusya, Kırım’ı ilhak etmiş oldu.
İstikşafi görüşmeler
TDK’ya nazaran Arapça kökenli olan ve ‘araştırma’ manasına gelen ‘istikşaf’ sözünden gelir. Keşif ve tanıma hedefiyle yapılan ön görüşmeler için kullanılır.
Türkiye’de bilhassa Doğu Akdeniz’deki uyuşmazlıklar sonrası tekrar öne çıkan ve 60’tan fazla tipi gerçekleştirilen Yunanistan ve Türkiye ortasındaki istikşafi görüşmeler sebebiyle gündeme gelmiştir.
İşgal
Bir ordu yahut bir kümenin, diğer bir ülkenin denetiminde olan bölgeye girip denetim altına alması ve elinde tutması “işgal” diye nitelendiriliyor.
Memleketler arası ilgilerde işgal nitelendirmesi başşehirden başşehre değişebiliyor. Örneğin Ukraynalı yetkililer, Ukrayna’daki Rus askerlerini ‘işgal ordusu’ diye nitelendiriyor. Kiev, Rusya’nın hâkim bir devlet olan Ukrayna’nın topraklarına girip denetim altına aldığının altını çiziyor. Bu, 24 Şubat’a özel bir durum da değil. Ukrayna, Rusya’nın ayrılıkçıların denetimindeki Donbas’ta 2014’ten bu yana asker bulundurduğunu vurguluyordu.
Bir öbür örnek olarak Kıbrıs gösterilebilir. Türkiye, Kıbrıs’ta garantörlük hakkını kullanarak adada inançlı bir bölge oluşturduğunu belirtiyor, birebir vakitte Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’ni hâkim bir devlet olarak tanıyor. Avrupa Birliği ise KKTC’yi tanımıyor, tüm ülkenin Güney Kıbrıs Rum Yönetimi’nin egemenliğinde olduğunu ve adanın kuzeyinin Türkiye tarafından işgal edildiğini savunuyor.
Türkiye’nin adada “işgal kuvveti” değil, “uluslararası hukuka nazaran asker bulundurduğu” görüşüne ait değişik bir oylamayı, T24 müelliflerinden emekli büyükelçi Hasan Göğüş, Doğan Kitap yayınları ortasında “Güç Başkentlerde Diplomasi” başlığıyla çıkan anılarında paylaşmıştı. Göğüş’ün, Kıbrıs’taki tartışmayı örnekleyen kitaptaki transferi şöyle:
“Bakanlığımızın bilinen sefiri kebirleri ortasında tahminen Osman Olcay’la birlikte maiyetinde çalışmadığım birkaç büyükelçiden biri olan Coşkun Kırca’nın kıvrak zekâsını anlata anlata bitiremezler. New York’ta Kıbrıs’la ilgili bir toplantıda Kıbrıs’taki işgal kuvvetlerinin geri çekilmesini öngören bir karara talimat filan istemeden olumlu oy kullanmış. Hayretler içerisinde kalarak sual edenlere de, ‘Türk kuvvetleri adada milletlerarası hukuka uygun bir biçimde bulunuyor, üstümüze almaya gerek yok’ diye oyunu izah etmiş.”
Türk askeri, 20 Temmuz 1974’te Kıbrıs’a çıktı
Mecnunluk: ‘Karşılıklı Kesin Yıkım’ doktrini
İki yahut daha fazla nükleer gücün savaşması durumunda hem saldırganın hem de savunanın büsbütün yok olacağını savunan bir doktrin. Zira nükleer akına birinci uğrayan ülke, saldırgana nükleer silah ile karşılık verebilir. Bu sebeple nükleer silaha sahip olmak, kıymetli bir “caydırıcı” olarak öne sürülür.
Soğuk Savaş devrinde ABD ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği sıklıkla sıcak çatışmanın eşiğine geldi. İki kutup da nükleer silahlara sahipti, o yüzden muhtemel bir savaş topyekûn yıkıma sebep olabilirdi. ABD ve SSCB bu sebeple Soğuk Savaş sırasında Vietnam ve Kore savaşları üzere vekâlet savaşlarında karşı tarafları destekledi; tesir alanı konusunda yarıştı. İki taraf da direkt çatışmadan kaçındı.
Bu doktrine ismini stratejist Donald Brennan verdi. Teorinin Mutually Assured Destruction formundaki İngilizce yazımının birinci harfleri ‘MAD’, yani ‘delilik’ manasını taşıyor.
Kolaylaştırıcı ülke
Müzakerelerde kolaylaştırıcı rolünü üstlenen ülke, uyuşmazlık yaşayan taraflar ortasındaki ortak gayelerin, taviz noktalarının, ‘orta yol’un bulunmasına ve ilerleyen süreçte konulan maksatlara nasıl ulaşılacağına dair planlamaya yardımcı olur. Kolaylaştırıcı ülke, uyuşmazlığa taraf olamaz; tarafsız olmalıdır. Örneğin mevcut krizde kolaylaştırıcı rolünü Belarus oynayamaz; zira toprakları üzerinden Rusya’nın Ukrayna’ya asker sokmasına müsaade vermiştir, ayrıyeten kendi ordusunun da işgale katılacağına dair argümanlar bulunuyor.
Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu, Ukrayna ve Rusya Dışişleri bakanlarıyla bir ortaya geldiği toplantıdan sonra Türkiye’nin müzakerelerde kolaylaştırıcı rolü oynamayı hedeflediğini söylemişti.
Lavrov, Çavuşoğlu ve Kuleba, 10 Mart’ta Antalya’daki üçlü görüşmede
Nota
Bir devletin, bir öteki devlete yaptığı her çeşit hususta yaptığı yazılı bildirimlere nota denir. Basında genelde, iki ülke ortasında yaşanan aksilikler üzerine nota verilmesine sıkça rastlandığı için kamuoyunda olumsuz bir algıya sebebiyet verse de nota olumlu-olumsuz her alanda yazışmayı içerir
Tampon bölge
Savaşan ülkeleri kümeleri ve birlikleri birbirinden ayırmak için oluşturulmuş tarafsız bölgelere denir. Bu bölgede asker bulunmaz. Şayet savaşan ülkeleri birbirinden ayıran bir ülke varsa, bu ülkeye de tampon ülke diye hitap edilir.
Kıbrıs adasında KKTC ve GKRY’yi birbirinden ayıran bir tampon bölge bulunuyor. Bu askerden arındırılmış alan, ‘Yeşil Hat’ olarak da bilinir. Adayı ikiyen ayıran tampon bölgenin sorumluluğu Birleşmiş Milletler Barış Gücü’ndedir.
Tarafsız ülkeler
Tarafsız ülkeler çıkan bir savaş durumlarında şahsen hücuma uğramadıkları sürece taraf olmaz ve barış vakitleri da dahil olmak üzere NATO yahut Kolektif Güvenlik Antlaşması üzere bir askeri ittifakın üyesi değildir.
Örneğin İsveç 1814’ten bu yana hiçbir savaşa katılmamış, dünyanın en uzun vadeli tarafsız ülkelerinden biridir. Hiçbir ittifaka üye olmasa da caydırıcı gücünü korumak için nüfusuna nazaran büyük sayılabilecek bir ordusu vardı.
Rusya’nın müzakere masasındaki ana taleplerinden biri, Ukrayna’nın NATO üyeliği amaçlarından vazgeçip “tarafsız ülke” statüsünü kabul etmesi.
Toprak bütünlüğü
Bir devletin hükümran güç olduğu hudutları müdafaası ve bölünmemesi unsuru. Milletlerarası hukuk kapsamında müdafaa altında olan bu prensip, ülkelerin güç kullanarak öbür bir ülke tarafından bölünmesini zorlaştırıcı tesir yapar.
Rusya, Ukrayna’nın toprak bütünlüğünü Kırım’ı ilhak ederek ihlal etmişti.
Uzlaşı evrakı / Mutabakat zaptı
İmzacı taraflar ortasında ortak aksiyonların yapılmasının planlandığını belirten evraktır. Sıklıkla yasal olarak bağlayıcılığı olmadığı için kullanılır.
Ültimatom
Bir devletin diğer bir devlete verdiği, tartışmaya yahut karşı talebe müsaade vermeyen; sunulan isteklerin karşılanmaması durumunda savaşa kadar gidebilecek ağır sonuçlar tehdidinde bulunan notaya ültimatom denir. Genelde ültimatomdaki taleplerin yerine getirilmesi için kısa bir mühlet tanınır.
Yapan muğlaklık
Yapan muğlaklığın çoklukla müzakerelerde; taraflar ortasındaki makasın çok geniş olduğu bahislerde kullanıldığını görürüz. Tüm taraflar, muahedede yahut açıklamada kullanılan muğlak lisan sayesinde kâğıt üzerindekileri kendi çıkarlarına yarayacak formda yontup yorumlayabilir. Ülkeler, kamuoyuna muahedeyi anlatırken muğlak (belirsiz, anlaşılması zor) lisan sebebiyle karşı tarafın taviz verdiğini söylerken, öteki taraf da kamuoyuna tam aksini anlatabilir.
Birçok akademisyene nazaran ‘yapan muğlaklık’ teriminin yaratıcısı, Soğuk Savaş’ın 1970 sonrası periyodunda ABD dış siyasetinin şekillenmesinde tayin edici rol oynamış Dışişleri Bakanı Henry Kissinger’dır.
Yaptırım
Bir ülkenin yahut AB üzere aldığı kararların üyelerinde bağlayıcılığı bulunan süpranasyonel bir kuruluşun; bir ülkeyi yahut spesifik bir kişiyi cezalandırmak için aldığı kararlar.
