İzlanda’da geçtiğimiz cuma günü yerel saatle 20.45 sularında yüzlerce yıldır yaşanmamış bir olay yaşandı. Fagradals Yanardağı faaliyete geçerek lav püskürtmeye başladı.
Başkent Reykjavik’in 40 kilometre güneyinde bulunan volkanın yüzyıllardır uyuduğu uykudan uyanması hem İzlandalıları hem de dünyanın dört bir yanındaki bilim insanlarını ve meraklıları heyecanlandırdı.
Aslına bakılırsa İzlandalılar volkanın püskürmesini haftalardır kelimenin tam anlamıyla gözlerini kırpmadan bekliyorlardı. Zira bölgede sismik aktivite Aralık 2019’da başlarken lav püskürmesinden önceki 1 aylık süre boyunca tam bir deprem fırtınası yaşandı.
24 Şubat’ta büyüklüğü 5.7 olan depremle başlayan fırtınanın ardından ülkede çeşitli büyüklüklerde 50 binden fazla deprem kaydedildi. Bunlardan 3 bin tanesi sadece bir günde meydana geldi.
BİR AYDIR UYUMUYORLAR
Sürekli devam eden sarsıntılar özellikle Reykjanes Yarımadası’nda yaşayanları günlerce uykusuz bıraktı. Örneğin Reuters’ın 15 Mart tarihli haberinde görüşlerine yer verilen Rannveig Gudmundsdottir isimli bir öğretmen, “Burada herkes çok yorgun. Geceleri yatmaya gittiğimde tek düşündüğüm şey, ‘Bu gece uyuyabilecek miyim?’ oluyor” diye konuşmuştu.
İzlandalılar volkan faaliyete geçmeden önce uykusuz geceler geçirirken Avrupa’nın genelinde de kül endişesi hakimdi.
2010 yılında yine İzlanda’da bir başka yanardağ olan Eyjafjallajokull’un faaliyete geçmesi ve büyük miktarlarda kül püskürtmesiyle, Avrupa genelinde uçak seferleri haftalar boyunca iptal olmuş, çok büyük bir kaos yaşanmıştı.
Bilim insanları bu kez benzer bir durum yaşanmayacağı konusunda dünyanın yüreğine su serpmeyi ihmal etmedi.
New York Times’ın aktardığına göre, İzlanda Üniversitesi’nden Jeofizik Profesörü Pall Einarsson, “Küçük bir çatlaktan sızan ufak bir püskürme. Oldukça zararsız ve herhangi bir hasar vermesini beklemiyoruz. Hava trafiğini sekteye uğratacak küller bile olmayacak” derken yanardağın etkinliğinin azalmaya başladığını da sözlerine ekledi.
SIZINTI KÜÇÜK AMA HEYECAN BÜYÜK
Ancak patlama ve sızıntı küçük olsa da İzlandalıların heyecanı oldukça büyüktü. Binlerce kişi canlı video yayınıyla lavların akışını izlerken dünyaca ünlü İzlandalı şarkıcı Björk de sosyal medya hesapları aracılığıyla kutlamalara katıldı.
Björk, püsküren dağın yakınlarında bir klip çektiğini de hatırlatarak, “EVETTTT!! püskürme!! Biz İzlanda’da çooook heyecanlıyız!!! Doğa kendini ifade ettiğinde duyduğumuz rahatlama hissini hala kaybetmedik!!!” mesajını paylaştı.
Björk kadar heyecanlanan başka İzlandalılar vardı. Volkanın yarattığı hareketlilik bazı yerlerde trafik sıkışıklıklarına neden olurken, yetkililerin “Püskürme bölgesi çok tehlikeli” uyarılarına karşın yüzlerce kişiyi de ortaya çıkan muhteşem manzaraları izlemek üzere bölgeye çekti.
Yeryüzünün alt katmanlarında sıkışmış olan berbat kokulu kükürtdioksit gazının yüzeye çıkmasına aldırmayanlar belli bir mesafeden de olsa oturup lavların akışını izler ve hatıra fotoğrafları çektirirken, soğumakta olan katmanların üzerinde sosis, yumurta ve marshmallow pişirip yiyenler bile oldu.
Öte yandan bilim insanları sızıntı küçük olsa da Fagradals Yanardağı’nın faaliyete geçişinin önemli bir şey olduğunu düşünüyor.
İzlanda Meteorololoji Dairesi doğal afet uzmanlarından Elisabet Palmadottir, “Gördüğümüz en küçük püskürmelerden biri evet, ama o bölgede 800 yıldır bir püskürme görmemiştik. Dahası bölge başkente ve havaalanına oldukça yakın” diye konuştu.
200 YIL BOYUNCA DEVAM EDEBİLİR
Aslına bakılırsa İzlanda volkanik aktivitenin oldukça sık görüldüğü bir coğrafya. Ülkede 30’dan fazla aktif volkan bulunuyor.
Hatta İzlanda adası aralarında magma püskürten bir denizaltı dağ sırasının bulunduğu iki tektonik plakanın tam ortasında oturuyor. Yarımadanın iki tarafındaki plakalar hızla ayrıldığında oluşan boşluğu magma dolduruyor. Magma bu plakaları ittirdiği zaman ise depremler yaşanıyor.
Son bir ayda yaşanan deprem fırtınası da böyle bir durumdu. Akustik sinyallere göre 3 Mart’ta plakaların hızla ayrılmasıyla oluşan boşluğa doğru hareketlenen magmanın bir çatlaktan yüzeye çıkması bekleniyordu. Ancak magma yüzeye çıkmak yerine günlerce plakaların altında dolaştı. Bu esnada yüzeyde insanların hissettiği depremler ve çeşitli kırıklar meydana geldi.
Fagradals Yanardağı’nın harekete geçmesi Geldingadalur Vadisi olarak adlandırılan bölgede on yıllar boyunca devam edecek bir hareketliliğin başlaması demek. Zira bölgedeki volkanlar 800 yılda bir uyanıyor ancak bir kez canlandıktan sonra da neredeyse 200 yıl boyunca püskürmeler devam ediyor.
Bu da bilim insanlarının İzlanda’nın güney batısındaki uzun vadeli volkanik aktiviteyi günümüz biliminin ve teknolojisinin imkanlarıyla daha önce hiç olmadığı biçimde gözlemleyebileceği anlamına geliyor.
Püskürmenin yarattığı aydınlık uzaydan bile görülebiliyor. Karşılaştırmayı NASA, Earth Observatory sitesinde yayınladı.
Hatta National Geographic’e bakılırsa, bilim insanlarının yoğun mesaisi çoktan başladı bile… Bazıları lavdan aldıkları parçaları daha soğumadan laboratuvara götürürken, İzlanda Üniversitesi’nden volkan uzmanı Thomas Dürig, püskürme bölgesi üzerinde uçuşlar yaparak çıkan lav miktarını test ediyor.
Leeds Üniversitesi’nden volkan uzmanı Evgenia Ilyinskaya, aktif bir volkan üzerinde çalışmayı, “Bir püskürme alanına yaklaşmak çok özel bir şey. İnsanı iliklerine kadar sarsıyor. bu gerçekten çok ama çok kuvvetli bir şey. Kendinizi çok küçük ve çok önemsiz hissediyorsunuz” sözleriyle anlattı.
DEPREMLER AZALACAK
İzlanda Jeolojik Araştırmalar Merkezi’nden sismolog Thorbjörg Agustsdottir’e göre önümüzdeki gün ve haftalarda püskürme devam ederken, İzlandalıları uykusuz bırakan depremler de bir nebze olsun azalacak.
National Geographic’e konuşan Agustsdottir, “Küçük de olsa püskürmeler basıncı kısmen azaltır” derken, Lancaster Üniversitesi’nden volkan uzmanı Dave McGarvie ise “Ortaya çıkan sismik enerji bu küçük püskürmeye kıyasla orantısız bir biçimde yüksek” yorumunu yaptı.
Ilyinskaya’ya göre, magmanın başka bir çatlaktan yüzeye çıkması da düşük bir ihtimal ancak her an her şey olabilir. Buradan püskürecek lav da Fagradals Yanardağı’nda olduğu üzere küçük bir miktarda olabilir ama daha büyük püskürmeler de görülebilir.
Geçtiğimiz birkaç bin yılda elde edilen kayıtlar da bunun olabileceğine işaret ediyor. Daha önce bölgede böyle deprem fırtınalarının ardından volkanik püskürmeler yaşandığında, lavlar farklı zamanlarda yarımadanın farklı yerlerindeki birçok çatlaktan birden püskürmüş. Dolayısıyla bilim insanları ve acil durum müdahale görevlileri, bu küçük püskürmeyi yaşanabilecek daha büyük patlamaların da provası olarak değerlendiriyor.
ARKEOLOGLAR KAYGILI
Püskürmeler volkan uzmanlarını mutlu ederken arkeologları ise oldukça kaygılandırıyor. Arkeoloji uzmanları püskürmenin etkisiyle bölgedeki önemli tarihi alanların zarar görebileceğinden endişe ediyorlar zira tarihsel kayıtlara bakılırsa, püskürmenin olası yatağı 1000 yıllık olduğu tahmin edilen ve önemli bir kişiye ait olduğu düşünülen bir gömü alanının tam üzerinden geçiyor.
Hatta İzlanda basınındaki haberlere bakılırsa İzlanda Kültürel Miras Ajansı’ndan Arkeolog Oddgeir Isaksen, püskürme başlar başlamaz helikopterle bölgeye gitti ancak lavlar yayılmadan önce gömü alanının kanıtlarını bulması mümkün olamadı.
POMPEİİ HALKI 15 DAKİKA DAYANABİLMİŞ
Volkan püskürmelerinin yakınlardaki tüm canlıları öldürüp şehirleri haritadan sildiği olaylar tarih kitaplarınsa sık sık karşımıza çıkıyor ama bunlardan en bilineni Vezüv’ün patlamasıyla ortadan kalkan Pompeii olsa gerek. Bilim insanları geçtiğimiz günlerde Pompeii’nin hikayesinin bildiğimizden biraz farklı olabileceğini ortaya çıkardı.
Daha önce MS 79 yılında Vezüv Yanardağı harekete geçtiğinde Pompeii’de ölenlerin lavlardan kaçamayarak can verdiği zannediliyordu. Bari Üniversitesi ile İngiltere Jeoloji Araştırmaları Kurumu’nun ortak yürüttüğü bir araştırmaya göre ise ölenler Vezüv’den püsküren zehirli gazlar ve küller nedeniyle boğularak öldü.
Karbondioksit, klorürler, kül parçaları ve volkanik cam içeren sıcaklığı 100 derecenin üzerindeki bu bulut şehrin üzerine indiği anda kimsenin kaçacak bir yeri olmadığını söyleyen Vezüv Gözlemevi araştırmacısı Roberto Isaia, “Pompeiililier depremlerle yaşamaya alışkındı ama püskürmelere karşı deneyimli değildiler. Hazırlıksız yakalandılar ve sıcak kül bulutu hepsini alıp götürdü” derken, bütün şehrin 10 ila 20 dakika içinde buluta teslim olduğunu söyledi.