Afganistan iktisadı “kırılganlık ve yardımlara bağımlılık ile şekilleniyor”.
Dünya Bankası Taliban‘ın Afganistan’da denetimi ele geçirmesinden birkaç ay evvel yayımladığı notta ülkenin ekonomik görünümünü bu türlü değerlendiriyordu.
Bugün ise, Afganistan’a yapılacak yardımların geleceği belirsizliğini korurken ülkenin ekonomik görümü daha da kırılgan.
Afganistan kimi temel mineral kaynaklara sahip olsa da siyasi durum bu kaynakların kullanılmasını engelledi.
Ülkenin dış yardımlara olan bağımlılığı da had safhada.
Dünya Bankası datalarına nazaran kalkınma yardımları, ülkenin gayrisafi ulusal gelirinin (gayrisafi yurtişi hasıla ile birebir değil lakin çok yakın) yüzde 22’sine muadil.
Bu, yüksek bir oran olsa da Dünya Bankası’nın 10 yıl evvel paylaştığı bilgi olan yüzde 49’un da epeyce altında.
Afganistan’a yapılacak ekonomik yardımlarla ilgili de büyük bir belirsizlik var.
Almanya Dışişleri Bakanı Heike Maas da ZDF kanalına geçen hafta yaptığı açıklamada, Taliban ülkede denetimi eline aldığı ve şeriat kanunları getirdiği takdirde “bir sent bile” yardım yapmayacaklarını söylemişti.
Öteki ülkeler de gelişmeleri dikkatle izliyor.
Yolsuzluk
Dünya Bankası’nın “kırılganlık” vurgusu, ülkede Taliban’ın gücü eline geçirmesinden evvel güvenliğe ayrılan kaynakların yüksek olması ile irtibatlı. Düşük gelirli başka ülkelerde ortalama yüzde 3 iken Afganistan’ın güvenliğe ayırdığı bütçe, iktisadının yüzde 29’unu oluşturuyor.
Güvenlik ve yolsuzluk tasaları da, bir öteki esaslı meseleye yol açıyor: Yabancı yatırımların zayıf olması.
Birleşmiş Milletler datalarına nazaran son iki yılda yabancılar tarafından bir tane bile yeni “sıfırdan” yatırım yapılmadı. 2014’ten beri de açıklanan sıfırdan yabancı yatırımların sayısı 4 ile sonlu.
Daha düşük nüfuslu başka Güney Asya ülkelerine bakarsak , tıpkı periyotta Nepal’de bunun 10 katı, Sri Lanka’da ise 50 katı sıfırdan yatırım yapılmış.
Dünya Bankası, Afganistan’da özel dalı dar olarak niteliyor. İşgücü düşük verimli tarım faaliyetlerine dayanan ülkede, hanelerin yüzde 60’ı hayvancılıktan muhakkak bir gelir elde ediyor.
Ülkede yasadışı madencilik ve elbette afyon üretimi fazla olduğu üzere, kaçakçılık ve gibisi olaylar da yaygın. Taliban için uyuşturucu ticareti kıymetli bir gelir kaynağı.
Mineral kaynaklar
Bununla birlikte, Afgan iktisadı ABD liderliğindeki koalisyon güçlerinin 2001’de ülkeyi işgal etmesi sonrası büyüdü.
Afganistan’ın resmi bilgileri çok muteber olmasa da, Dünya Bankası’nın aktardığı bu bilgilere nazaran 2003’ü takip eden 10 yıllık devirde iktisat yılda ortalama yüzde 9’dan fazla büyüdü. Bunu takip eden yıllarda (yardımların azalmasının da etkisiyle) büyüme suratı yavaşladı ve 2015-2020 yılları ortasında yıllık ortalaması yüzde 2.5’e düştü.
Ülkede var olan kaynaklar güvenlik durumunda ilerleme kaydedilir ve yolsuzlukların önüne geçilirse yabancı yatırımcılar için cezbedici olabilir.
Bakır, kobalt, kömür ve demir cevheri üzere kıymetli ölçüde mineral kaynağı olan ülkenin, petrol, doğalgaz ve kıymetli taş üzere öbür kaynakları da var.
Cep telefonu ve elektrikli otomobilin bataryalarında da kullanılan bir metal olan lityum, bu kaynaklar ortasında öne çıkıyor. Sıfır karbon ulaşım araçlarına geçişte elektrikli araçların kritik bir rolü var.
ABD’de yayımlanan New York Times gazetesine 2010’da bir röportaj veren ABD’nin bir üst seviye askeri yetkilisi, Afganistan’ın mineral potansiyelinin “çekici” olduğunu lakin bir sürü “soru işaretini” de içinde bulundurduğunu söylemişti. Gazete, ABD Savunma Bakanlığı’nın Afganistan’ın “Lityumun Suudi Arabistan’ına” dönüşebileceği yorumuna yer veren kayıtlarına ulaşmıştı.
Buna karşın mineral kaynakları işlenemediği üzere, Afgan halkı da bu kaynaklardan neredeyse hiç kar sağlayamadı.
Yabancı güçler
Çin’in bölgede bir oyuncu olmak istediğiyle ilgili pek çok haber var. Taliban ile Batılı güçlere kıyasla daha yeterli bağları olduğu anlaşılan Çin, şayet örgüt gücü elinde tutmayı başarırsa bundan fayda sağlayabilir.
Öte yandan Çinli şirketler daha evvel bakır ve doğalgaz operasyonları yürütme emeliyle kimi kontratlar imzalamış olsa da, pek bir gelişme olmadı.
İki ülke ortasındaki sonun kısa olduğu da düşünülürse, eldeki fırsatlar Çin’in ilgisini çekecektir.
Çin’in özel ya da devlet tüm kurumları, Afganistan’da başarılı olacağından emin olmak isteyecektir. Güvenlik telaşı ve yolsuzluk üzere ögelerin bu kaynaklardan gereğince çıkarabilmelerine pürüz olacağını düşünürlerse , rastgele bir vaatte bulunmaktan kaçınacaklardır.
Çin ya da başka ülkelerden potansiyel yatırımcıların aklındaki soru, Taliban’ın onların muhtaçlık duyduğu şartları yaratma konusunda daha evvelki Afgan idarelere nazaran daha esnek olup olmayacağı.
Afganistan iktisadının geleceğini etkileyecek bir diğer öge da, bayanların çalışma hayatına iştiraki.
Geçtiğimiz on yılda 15 yaş üstü bayanların işgücüne iştirak oranı önemli bir artış gösterse de, 2019’da yayımlanan bilgilere nazaran yüzde 22 olan bu oran, memleketler arası standartların hala altında.
Taliban idaresi altında bu kazanımların kaybedilmesi ihtimali yüksek. Bu da ekonomik görünüme daha çok ziyan verir.
Kısa vadede, ekonomik istikrar konusundaki belirsizlik çok baskın. Çok sayıda insanın bankalara koşup paralarını çekmeye çalıştığı bildiriliyor.
Taliban, banka yöneticileri, dövizciler ve dükkan sahiplerinin can ve mal güvenliğini koruyacaklarını söylüyor. Lakin güvenliklerinin soru işareti yaratıyor olması bile şok edici. Yatırımcıların Afganistan iktisadının çalışmaya devam edeceğine, müşterilerin de paralarının inançta olduğuna güveniyor olması gerek. Bu da çabucak olmayacak.
