Dante Gibi Ortasında Mıyız ömrün Ya Da ‘İlahi Komedya’nın Yeni çevirisi

,Soyadıyla değil de adıyla anılan şair, Dante Alighieri. ‘İlahi Komedya’, Batı’nın üç edebi temel eserinden biri kabul edilir. Ulusal dille yazılmış ilk edebi eser. Hakkında çok farklı yorumlar ve okuma biçimleri dile getirilmiştir. 20’nci yüzyıla ait, Dante’yle ilgili üç okuma biçiminden özellikle söz etmek gerekir. Birincisi, Borges’in ‘Dantevari Denemeler’i; ikincisi, Erich Auerbach’ın ‘Yabanın Tuzlu Ekmeği’ ile ‘Mimesis’i; üçüncüsü ise Harold Bloom’un ‘Batı Kanonu’.
Ama asıl sorun, bizim Dante’ye ve ‘İlahi Komedya’ya ilişkin kuşatıcı ya da sorunsallaştırıcı bir okuma biçimimizin olmayışında. Bunun bir nedeni çeviri meselesiyse diğer temel nedeni de Türk şiirinin lirik ve seküler şiire hapsolmuş olmasıdır. Dante, Cumhuriyet dönemi Türk şiirinin popüler imgelerinden biridir üstelik. Dahası ‘Dante’ ifadesi, bizde ‘İlahi Komedya’dan önce, Cahit Sıtkı’nın ‘Otuz Beş Yaş’ şiirini çağrıştırır. Dolayısıyla, Dante’ye ilişkin bir okuma girişimi, Tarancı’nın söz konusu şiiriyle başlamak durumundadır. Bu şiirin ilk parçası şöyledir, bilindiği gibi: “Yaş otuz beş! Yolun yarısı eder./ Dante gibi ortasındayız ömrün./ Delikanlı çağımızdaki cevher,/ Yalvarmak yakarmak nafile bugün,/ Gözünün yaşına bakmadan gider.”
Dante, otuz beş yaş derken, Tarancı’nın dile getirişinden oldukça farklı bir düşünceden söz etmektedir. Dante’ye göre, 35 yaş, insanın yaşamının tepe noktasını dile getirir. Bu tepe noktası, yani 35 yaş, insanın, akla ve ahlaki kurallara bağlılığının tepe noktasıdır. Başka bir deyişle 25 yaş ile birlikte, insanın ahlaki ve akli olana bağlılığı zayıflar; biraz yorumlamayla dile getirirsem, bedenin arzu ve istekleri kontrol edilemez olur ve insan doğru yolu, yani ahlak ve akıl ile belirlenen yolu yitirir ve günaha bulaşır. ‘İlahi Komedya’nın ‘Cehennem’le açılması rastlantı değildir ve temelinde bu felsefe vardır. ‘İlahi Komedya/ Cehennem’ tam da bu felsefeyi dile getiren dizelerle açılır: “Yarılamışken ömrümüzün seyrini,/ Kasvetli bir ormanda buldum kendimi,/ Kaybolmuştu zira yolun salimi.”
Tarancı’nın Dante yorumu ya da okuması sorunludur. Bunun nedenini Tarancı’nın, Ziya Osman ile Orhan Veli arasında bir yerde, İslami metafizik ile seküler olan arasında bir muallakta kalmış olmasında aramak gerekir. (‘Bir Şey’ şiirinden dolayı, ki bu şiirde “Nâzım ağabey hapislerde çürür” dizesi vardır, İslami kesim, onu ‘defterden’ siler.)
‘İlahi Komedya’nın dört çevirisi var; tercüme bürosunun çevirisi, Rekin Teksoy’un çevirisi ve şimdi Sevinç Elpida Kara ile Ayçin Kantoğlu’nun yeni çevirileri. Bu yeni çevirileri öncekilerden ayıran özellik, Dante’nin referanslarını ve göndermelerini dipnot olarak vermiş olmasında ortaya çıkmaktadır. Çeviriye yapılan bu eleştirel katkı, metni anlamak bakımından vazgeçilmezdir.
Zerdüşt dininin temel kaynaklarından biri kabul edilen ‘Ardâvîrâfnâme’, Cennet, Araf ve Cehennem yolculuğunu anlatan ilk eser. ‘Ardâvîrâfnâme’, VII. yüzyılda yazılmış gibi kabul görüyor. Dante, ‘Ardâvîrâfnâme’yi okudu mu veya hikâyesini duydu mu, bilmiyoruz ama bu iki kitabı birlikte okumak mümkün. ‘İlahi Komedya’nın ayırıcı özelliği, bütün büyük yapıtlarda olduğu gibi, konusunda değil bakış tarzındadır. ‘İlahi Komedya’, teolojik bir metin değil poetik bir metindir. Borges’in, Auerbach’ın ve Bloom’un Dante okumaları bu bakımdan çok önemlidir. Araf’ın 21. Kanto’sunda yer alan şu dizelerin yüksekliği, gıpta etmek bakımından eşsizdir: “Beni, tutuşturan kıvılcımlar, hararetlendiren közler,/Kutsal ateşten gelmekteydiler, ki benden evvel/ Yalazlanmış ve parlamıştı ateşle nice şairler./Aeneis’tir bahsettiğim elbette,/Her bir dizeme o oldu anne, o oldu hemşire,/Elvermezse, bir dirhem bile etmezdi şiirim de./ Ve yaşamak için yeryüzünde, Vergilius’un yaşadığı devirde,/ Hiç düşünmez bir yıl daha süre,/ Ekletirdim buradaki sürgünüme.”

İLAHİ KOMEDYA
Dante Alighieri
Çeviren: Ayçin Kantoğlu
Everest Yayınları, 2021
768 sayfa, 65 TL.