Muhammed Musaddık, büyük bir seçim zaferiyle 1951 yılında iktidara gelmiş, ilk icraatlarından biri İngiliz-İran Petrol şirketini millileştirmek olmuştu. Musaddık bu hamlesiyle kendisini, Şah ve Şah yanlılarıyla büyük bir çekişmenin içinde bulmuştu.
YILLAR SONRA YAYINLANDI
İngiliz The Guardian gazetesi şimdi o günlere ışık tutan bir mülakatı haber yaptı. Buna göre darbeyle ilgili operasyonu Kıbrıs’tan bizzat yöneten MI6 (İngiliz dış istihbarat örgütü) ajanı Norman Darbyshire, 1985 yılında Granada Televizyonu’na ‘Bir İmparatorluğun Sonu: İran’ adlı film için mülakat verdi, lakin ekranda görüntü vermediği gibi adının geçmesini de istemedi. Yeni bir belgesel hazırlığı sırasında bulunan mülakatın daktiloyla yazılmış dökümü ise pazartesi günü ABD’deki George Washington Üniversitesi Ulusal Güvenlik Arşivi tarafından yayınlandı.
ŞAH’IN KARDEŞİNE RÜŞVET
Buna göre, 1951 yılında dönemin İngiltere Başbakan Yardımcısı Anthony Eden, üst düzey bürokratlara danışmadan, akademisyen ve savaş döneminde casusluk yapmış bir kişi olan Robert Zaehner’i, Musaddık’ı, Meclis üyelerini ve diğer önde gelen İranlıları rüşvet yoluyla kontrol etmek suretiyle devirmekle görevlendirdi. Darbyshire, Zaehner’in faaliyetlerini anlatırken, “Büyük paralar harcandı” diyor. “Büyük miktarda paraları bisküvi kutularında saklayarak taşıyordu. Sanırım o sırada 1.5 milyon sterlini aşkın para harcamıştır.” Darbyshire, İngiliz istihbaratının ABD’yi bu konuda işbirliğine ikna etmesinin yıllar aldığını, MI6 ve ABD Merkezi Haberalma Teşkilatı’nın (CIA) bu dönemde ajan listelerine almayı başardığı kişiler arasında Şah Rıza Pehlevi’nin kız kardeşinin bile olduğunu iddia ediyor. Şahın kız kardeşi, darbe konusunda pek istekli olmayan Şah’ı ikna etme işini üstlenmiş. Fakat Zaehner’in faaliyetleri başarılı olmamış ve İran’dan ayrılmış. İşte Darbyshire burada alternatif ve daha ucuza mal olduğunu söylediği bir planla devreye girdi. “Darbe 700 bin sterline mal oldu. Biliyorum, çünkü ben harcadım bu parayı” diyor.
İran Şahı Rıza Pehlevi, kız kardeşleri ile birlikte.
DARBENİN BAHANESİ
Darbyshire’a göre başkent Tahran’da radyo gibi kritik noktaların Şah’a sadık olduğu düşünülen birlikler tarafından alınmasına yönelik klasik bir plan yapılmıştı. İngiltere’nin Musaddık’ı devirmek istemesinin ana nedeni ise hükümetinde komünist Tudeh Partisi’nden sadece bir bakan olmasına rağmen, onun eninde sonunda Sovyet etki alanına gireceğinden kuşku duyulmasıydı.
EV HAPSİNDE ÖLMÜŞTÜ
İranlı politikacı Muhammed Musaddık, 1951 yılında İran meclisinin büyük çoğunluğunu ele geçirdikten sonra Şah Muhammed Rıza Pehlevi ile büyük mücadele içine girmişti. Bir ara ülkeden uzaklaşmak zorunda kalan Şah, darbe sonrasında Tahran’a geri dönebilmişti. Vatana ihanet suçundan üç yıl hapse mahkûm edilen Musaddık, hayatının geri kalan bölümünü ev hapsinde geçirdi. İran’daki petrol tesisleri ise İran hükümetinin denetiminde kaldı. Musaddık 1967’de evinde göz hapsinde iken öldü.
YENİ BELGESEL BUGÜN YAYINLANACAK
Muhammed Musaddık’a yönelik darbeyi konu olan ‘53 Darbesi’ adlı belgesel, bugün söz konusu darbenin 67’nci yılında yayınlanacak. 1993 yılında ölen İngiliz ajan Norman Darbyshire’ı İngiliz aktör Ralph Fiennes canlandıracak.