‘Öğrenilmiş çaresizlik’ ismi verilen bu ruhsal rahatsızlık, muvaffakiyete giden yoldaki değerli pürüzlerden. Araştırmalara nazaran, birçok öğrenci, deneyimlediği başarısızlıklar yüzünden karamsarlığa kapılıp hiçbir şey yapamayacağını düşünüyor. Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Halil Ekşi, asıl muvaffakiyetin olumsuz tecrübelerle oluşturulduğunu vurguluyor. Prof. Dr. Ekşi, ‘öğrenilmiş çaresizliği’, onunla baş etme yollarını ve bu bahiste öğretmenlere, velilere düşen vazifeleri şöyle anlatıyor:
ÖFKE VE DEPRESYONA YOL AÇABİLİYOR
Öğrenilmiş çaresizlik, başarısızlığın daima deneyimlenmesinin akabinde, beşerde başaramayacağına yönelik gelişen esaslı inanç olarak söz edilebilir. Okullarda bunun örneklerine sık rastlanılıyor. Öğrenci bir derste, hususta başarılı olamadığında ve her kezinde tüm uğraşları başarısızlıkla sonuçlandığında, bu giderek daha az emek harcamasına ve sonunda büsbütün denemekten vazgeçmesine neden oluyor. Bir öğrencinin üst üste dördüncü defa matematikte başarısız olduğunu düşünün. Öğrenci, vakitle matematiğin anlaşılmasının çok güç olduğuna ve muvaffakiyet için kendisinin gereğince zeki olmadığına inanmaya başlar, hamaseti kırılır, çabalamaktan vazgeçer. Bu öğrenciler, deneme-çabalama ve muvaffakiyet ortasındaki bağı dikkate almadan, başarısız olacağı inancından ötürü tekrar denemez. Sonuçta başarısız olduklarında da bunu denememelerine değil, esasen başarısız biri olduklarına bağlarlar. Bu olumsuz kanılar öğrencilerin özgüvenlerini ve özsaygılarını olumsuz etkiliyor. Bu çocuklar takviye almazsa, dert, uykusuzluk, iştahsızlık, öfke ve depresyonla sonuçlanan durumlar ortaya çıkabilir.
Öğrencilerin öğrenilmiş çaresizlikle başa çıkmak için olumsuz sonuç üzerinde kendi davranışlarının hiçbir tesiri olmadığına yönelik inançlarını kırıp, tekrar deneme noktasında azim göstermeye istekli olmaları gerekir. Bu nedenle aile, öğretmen, arkadaş ve toplumsal etraf, bu çocuklara yönelik yapamadığına, yapamayacağına yahut yeteneğinin olmadığına dair yüklemelerden sıyrılmalı, tekrar denemeye cesaretlendirmeli.
BUNLARA DİKKAT
– Öğrenci çalışmak için düşük motivasyon gösterip derslerde ilgisiz ve pasif görünüyorsa,
– Nadiren soru soruyor, sınıftaki tartışmalara az ilgi gösteriyorsa,
– Öğretmen rastgele bir yanlışını düzelttiğinde kolay kolay cüreti kırılıyor ve bu, onda vazifesini tamamlamaya yetenekli olmadığına dair bir algı oluşturuyorsa,
– Makus notlar alışılmış hale gelmiş ve bunu kaçınılmaz gördüğü için okulda ne yaptığını ya da ne öğrendiğini önemsemiyorsa öğrenilmiş çaresizlik yaşıyor olabilir.
VELİLERE: EFORUNU DESTEKLEYİN
– Yalnızca çocuğun yeteneği değil, öğrenme tarzları, öğretmen ve sınıf ortamı üzere öğrenmeyi etkileyen birçok faktör olduğunu unutmayın.
– Başarısızlıktan yalnızca öğrenciyi sorumlu tutmayın, öğrenmeye yönelik isteksizliğin altındaki nedenler ve başarıyı engelleyen faktörleri bulmakta açık olun. Sabit zihniyetli veliler, çocukların aşikâr oranda yeteneğe sahip olduğuna inanır. Gelişim zihniyetine sahipler ise çocuklarının çalışarak ve çabalayarak pürüzleri aşabileceklerini bilir. Ona gelişim zihniyetiyle yaklaşın. “Sen bu bahiste yetenekli değilsin, yapamazsın” üzere sözler kullanmayın.
– Gereğince zeki olmadığı yahut yeteneği olmadığı için değil, gereğince uğraş göstermediği için yapamadığını vurgulayın. Onu çalışmaya teşvik edin.
– Başarılı sonuç aldığında “Gayret gösterdiğin için başardın” bildirisi vererek, uğraşını destekleyin.
ÖĞRETMENLERE: CESARETLENDİRİN
– Uğraşları için cesaretlendirin ve kusur yapmaktan korkmak için bir neden olmadığına inandırın. Yanlış karşılık verdiklerinde eleştirel olmamaya dikkat edin. Aksi takdirde yeni fikirler üretme ve yanılgı yapma konusunda kendisini rahat hissetmez, denemeye ve yanılgı yapmaya karşı bir kaygı geliştirebilir.
– Öğrencinin doğuştan gelen yeteneklerinden fazla uğraşını vurguladığınızdan emin olun. Böylelikle “Ben aptalım, yapamam, başaramam” formundaki bilişsel çarpıtmalarını “Yeterince gayret göstermediğim için yapamadım” diye değiştirmesi kolaylaşacak.
– Soru sorduğunuzda öğrenci, üzerine düşünmek yerine basitçe pes ediyor ve karşılık vermekten kaçınıyorsa, onu düşünmeye teşvik etmek için mühlet tanıyın, ek ve daha kolay sorularla ona rehberlik edin. Böylelikle hakikat sonuca ulaşan öğrenci kendine güvenmeye başlar.