Avrupa Nükleer Araştırma Merkezi’ndeki (CERN) araştırmaların ardından Orta Doğu Teknik Üniversitesinden (ODTÜ) çalışmalarını sürdüren Prof. Dr. Bilge Demirköz’ün öncülüğünde 7 kişiden oluşan ekip tarafından ROKETSAN ile üniversite sanayi iş birliği kapsamında geliştirilen Radyasyon Ölçer ile Türkiye’nin uzay yolculuğundaki önemli kritik ekipmanlardan biri daha millileştirildi.
AA muhabirine konuya ilişkin bilgi veren Prof. Dr. Demirköz, ODTÜ Uzay ve Hızlandırıcı Teknolojiler Uygulama ve Araştırma Merkezinin (İVMER) uzay alanında ihtiyaç duyulan yetenekler kapsamında, 2015’te Parçacık Radyasyonu Test Altyapısı Kurulum Projesi’ni hayata geçirmek üzere çalışmalarına başladığını anlattı.
Demirköz, Türkiye’nin yer gözlem uydusu geliştirilmesine yönelik yürütülen İMECE Uydu Sistemleri Alt Yapı Projesi’nde ihtiyaç duyulacak uzay radyasyon testlerinin Avrupa Uzay Ajansı (ESA) standartlarında protonlar ile yapılması amacıyla ODTÜ-Saçılmalı Demet Hattı’nın (SDH) kurulduğunu dile getirdi. Demirköz, TC Strateji ve Bütçe Başkanlığı tarafından fonlanan projenin, Türkiye Enerji, Nükleer ve Maden Araştırma Kurumunun (TENMAK) Sarayköy’deki Nükleer Enerji Araştırma Enstitüsü (NÜKEN) Proton Hızlandırıcı Tesisi’nin altyapısı kullanılarak çalışmalarını yürüttüğünü belirtti.
Proje kapsamında Türkiye’nin ilk Parçacık Radyasyonu Test Altyapısı olan ODTÜ-SDH’nin 5 Aralık 2019’da açıldığını aktaran Demirköz, merkeze ODTÜ ile CERN arasında imzalanan iş birliği protokolü çerçevesinde CERN’den bilgi transferi yapıldığını söyledi.
Kritik malzemelerin radyasyon dayanıklılık testlerinin yerli sistemlerle ölçümünün uzay teknolojileri için kritik bir öneme sahip olduğunu vurgulayan Demirköz, şöyle devam etti:
“Projemizin ilk aşamasını başarıyla tamamladık ve artık radyasyon testlerinin bir bölümünü ODTÜ-SDH ile yapabilir hale geldik. Halihazırda birçok kuruluşun üretmiş olduğu özgün bileşen ve ekipmanların radyasyon testlerini bu alt yapı ile yapıyoruz. Örneğin son olarak Gazi Üniversitesi ve TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi’nin iş birliği ile uzay için geliştirdiği güneş hücrelerinin radyasyon testlerini yaptık.”
Prof. Dr. Bilge Demirköz, söz konusu Radyasyon Ölçerin, Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı ve Savunma Sanayi Müsteşarlığı desteğiyle 2017’de başlatılan, milli uydular için uzaydaki iyonlaştırıcı radyasyonu ölçen ve bir çeşit parçacık dedektörü olan “Yerli Radyasyon Monitörü”nün prototipi niteliğinde olduğuna işaret etti.
Türkiye’nin 2023 uzay hedefleri doğrultusunda, Türkiye Cumhuriyeti Savunma Sanayii Başkanlığı (SSB) tarafından MUFS Projesi ile başlatılan ve ROKETSAN’ın geliştirdiği katı ve sıvı yakıtlı itki sistemlerine sahip Sonda Roketi’nin Sinop Test Merkezi’nden uzaya gönderildiğini hatırlatan Demirköz, bu başarının Türkiye’nin uzay ligine girmesini sağladığını vurguladı.
Radyasyon Ölçer ile uzaydaki radyasyon ortamı bilgisi başarıyla toplandı
“Türkiye’nin uzay ligine girmesini sağlayan ROKETSAN’ın Sonda Roketi fırlatmasında, bilimsel yük olarak uçan Radyasyon Ölçer ile uzaydaki radyasyon ortamı bilgisi başarıyla toplandı.” diyen Demirköz, şunları kaydetti:
“MUFS Projesi’nde bundan sonra, daha yüksek irtifalara daha büyük faydalı yükleri çıkartan sonda roketleri geliştirilmesi, ardından da mikro uyduları yörüngeye yerleştirilmesi hedefleniyor. Daha büyük ölçekli sonda roketlerinin uçuş testlerinde, benzer bilimsel yüklerin uzaya fırlatılması planlanıyor.”
26-29 Ekim 2020 tarihlerinde uzaya gönderilen roketlerle pek çok kritik milli teknolojinin denemesinin yapıldığını dile getiren Demirköz, üniversite sanayi iş birliği örneği olan ve ODTÜ İVMER ekiplerince Türkiye’de yeni geliştirilen teknolojiye ilişkin şu bilgileri verdi:
“ODTÜ İVMER’in ROKETSAN ile kurduğu başarılı üniversite-sanayi iş birliği sonucunda Türkiye’de uzay için ilk kez tamamen milli sermaye ile Türk araştırmacıları olarak uzay ortamındaki farklı atom altı parçacıkları sayan Radyasyon Ölçer geliştirildi. Böylece Türkiye’nin uzay yolculuğundaki önemli kritik ekipmanlardan biri daha millileştirilmiş oldu. İçinden geçen atom altı parçacıkları teker teker sayan Radyasyon Ölçer’in geliştirilmesinde CERN ile yürütülen iş birliklerinin yanı sıra TÜBİTAK BİLGEM’deki UEKAE Yarı İletken Teknolojileri Araştırma Laboratuvarı’nın (YİTAL) tasarlayıp ürettiği silikon tabanlı sensörün büyük katkısı oldu. Radyasyon ölçer, ROKETSAN’ın 26-29 Ekim 2020 tarihlerinde başarıyla gerçekleştirdiği uydu fırlatma testlerindeki uzay sonda roketine takılarak iki kere uzaya çıktı ve çıkılan irtifadaki anlık radyasyon doz hızı ve parçacık akışını ölçerek uzay ortamı hakkında bizlere veri sağladı. Radyasyon Ölçer ile Sinop’ta deniz seviyesinden yaklaşık 130 kilometre irtifaya kadar ulaşan uzay sonda roketi ile birlikte radyasyon dozunun adım adım arttığını gördük. Böylece radyasyon sayacı, ROKETSAN’ın Sinop’tan fırlattığı Sonda Roketi ile çıktığı iki uzay yolculuğunda görevini başarıyla tamamladı. Böylelikle, Türkiye’nin uzay yolculuğunda radyasyon etkilerinin incelenmesi ve bu etkilerin azaltılması için rehberlik edecek ürün geliştirildi.
Bu bizler için çok büyük bir onur oldu. Daha önce Amerika Birleşik Devletleri’ndeyken Uluslararası Uzay İstasyonu için ürettiğimiz Alfa Manyetik Spektrometresi yurt dışından uzaya gönderilmişti, şimdi bu ileri teknolojinin ilk adımının kendi toprağımızdan milli imkanlarımızla uzaya gitmesini görmek bizim için çok değerli.”
Sayaçtan uzaya dair alınan verilerin sonuçlarının uluslararası yayın olarak bilim dünyasına duyurulacağını ve bir teze konu olacağını vurgulayan Demirköz, uzaydaki radyasyon ortamı bilgisinin başta uydular olmak üzere uzay için geliştirilen kritik ekipmanlar için büyük önem taşıdığına işaret etti. Demirköz, “Türkiye’nin ROKETSAN’ın geliştirdiği Sonda Roketi, fırlatma sistemi alanındaki başarısı ve ODTÜ İVMER’in üniversite sanayi ortaklığında geliştirdiği Radyasyon Ölçer ile ülkemizin ulusal uzay hedeflerine bir adım daha yaklaşılmış oldu.” dedi.
Radyasyon ölçüm monitörü teknolojisi de yolda
Demirköz, ODTÜ İVMER ekibinin, kazandığı bilgi birikimi sayesinde farklı sektörlerin ihtiyaçlarına yönelik proje yelpazesini genişletmeyi amaçladığını kaydetti. Bu doğrultuda Parçacık Radyasyonu Test Altyapısı Kurulum Projesi’nin “Radyasyon Ölçüm Monitörü Geliştirilmesine Yönelik Kavramsal Tasarım Çalışması Yapılması” konulu iş paketinin SSB’nin onayıyla genişletildiğini bildiren Demirköz, şu bilgileri verdi:
“Uzaydaki radyasyon doz hızı ve parçacık akısını ölçen, özellikle milli ve yerli uydularımızda kullanılması hedeflenen ve uydularımızın uzay kalifiye hale getirilmesinde kritik bir rol üstlenerek uzay ortamı hakkında bilgi sağlayacak yerli Radyasyon Ölçüm Monitörü’nün yeterlilik modelinin geliştirilmesine yönelik faaliyetler SBB tarafından verilen ilave bütçe ve süre ile devam ediyor ve uydularımızda kullanılmak üzere 2021’in sonuna kadar geliştirilmesi planlanıyor.”
