TAMER ARDA ERŞİN- GÜRKAN DEMİRTAŞ
Akademisyenler Prof. Dr. Semire Ruken Öztürk ve Doç. Dr. Ali Karadoğan iki yılı bulan araştırmalarının akabinde kaleme aldıkları ” Türkiye‘de Sinema Sansürünün Tarihi” yapıtında emekçi sınıfı ve onun ömür şartlarını husus alan sinemaların sansüre uğradığını ortaya koydu. Akademisyenlerin 500 bin sayfayı bulan sansür kararları üzerinden yaptığı araştırmada, sanatkarlar Yılmaz Güney, Türkan Şoray, Tarık Akan, Cüneyt Arkın üzere isimlerin sansüre uğradığı görülürken sansür hususları dikkat çekiyor. Akademisyenlerin araştırmasında “Bugün personel bayramıdır” kelamının bile sansüre uğradığı görülüyor.
Yeşilçam’daki sansür kararları akademisyenler Prof. Dr. Semire Ruken Öztürk ve Doç. Dr. Ali Karadoğan tarafından iki yıl süren bir çalışmanın akabinde üç ciltlik ” Türkiye‘de Sinema Sansürünün Tarihi” yapıtında bir ortaya getirildi. Akademisyenler araştırma boyunca 500 bin sayfayı bulan 26 bin sansür kararını inceledi. Türk sinemasında sansürlenen mevzular ortasında personel sınıfını ve onun ömrünü bahis alan sinemalar de vardı. Öztürk ve Karadoğan, emekçi sınıfı ve onun hayatını mevzu alan sinemaların neden ve nasıl sansürlendiğine ait ANKA Haber Ajansı’nın sorularını yazılı olarak yanıtladı…
Türkiye‘de personelleri mevzu alan sinemalar birinci ne vakit sansürlenmeye başladı? Bu sinemaların sansür münasebeti neydi?
Ruken Öztürk: Bunu uzun konuşabiliriz ancak evvel tahminen 96 defterle hudutlu olduğumuzu baştan belirtmek gerekiyor. Yani çalışma alanı ile ilgili bir sonluluk kelam konusu, bizim üzerinde çalıştığımız 96 defter ortasında yer alan kararlar içinde personelleri mevzu alan birinci sansür örneği 1950’lerde geçiyor. Bu hususta da materyal çok, seçerek örnek verelim, hepsini anlatmak mümkün değil zira. Bazen didaktik bir biçimde çalışanın olumsuz gösterilmemesi isteniyor, birden fazla vakit da sınıf farkına işaret edilmemesi isteniyor.
“BUGÜN EMEKÇİ BAYRAMIDIR” CÜMLESİNE SANSÜR
Örneğin Zehirli Tu¨tu¨n isimli senaryoda 1952’de alınan kararla bir karakterin ‘is¸c¸i is¸c¸iyi sever, işvereni sevmez’ kelamının çıkarılması istenmiş. 1956’da C¸etin Karamanbey’in yazdıgˆı Yoksul Kızın Kısmeti isimli senaryo için ‘is¸c¸ilerin peris¸an halini go¨stermemek’ şartı deftere yazılmış. Birtakım sinemalarda sınıf farkını ve sefaleti gösteren sahnelerin ya da kelamların çıkarılması isteniyor. Bir öbür sinemada personelleri lakin öldükten sonra düşünüyorsunuz manasında bir cümlenin çıkarılması istenmiş. 1959’da Tu¨tu¨n Vakti‘nda amele c¸avus¸unun tu¨tu¨n toplayacak is¸c¸ilerle kamyon bas¸ında tartıs¸ması, bisiklet tekerlegˆinden bir is¸c¸inin yu¨zu¨ne c¸amur sıc¸raması sahnesinden sonra o is¸c¸inin c¸avus¸un gerisinden ‘tu¨ku¨rdu¨gˆu¨nu¨ go¨steren sahnenin’ c¸ıkarılması s¸artıyla sinemaya müsaade verilmis¸. Piknik isimli 1955 tarihli yabancı sinemayla ilgili karar üç yıl sonra alınmış ve ‘Bugu¨n is¸c¸i bayramıdır’ cu¨mlesinin c¸ıkarılması s¸artıyla sinemanın halka go¨sterilmesine müsaade verilmiş. Sinema olmasa da aktüalite olarak sınıflandırılan Du¨nya Haberleri içinde yer alan ‘Moskova ve Vars¸ova’da yapılan 1 Mayıs merasimleri’nin çıkarılma şartı da 1957’de yazılmış.
Ali Karadoğan: 1960’larda örnek çok, Sevdaya Kos¸anlar sinemasında ‘Ku¨c¸u¨k is¸c¸i c¸ocugˆun c¸ocukluk masumiyet ve safiyetine yakıs¸mayacak s¸ekilde’ işverenin kıza saldırdığı sahneleri gözetlemesinin çıkarılması isteniyor, küçük bir personel çocuk var yani. As¸k Bekliyor ismindeki hem senaryo kararında hem de sinemaya ait kararda ‘amele parc¸ası’ kelamının çıkarılması istenmiş, yıl 1962. Bu yıllarda da sınıf farkını açık edecek, halk ortasında ‘ayrım varmış intibaını’ uyandıran sahnelerin ve kelamların çıkarılması isteniyor.
“DALAVERACI İŞ ADAMLARINA KARŞI”
Bu periyotta en değerli kararlar 1965’te Ertem Göreç’in Karanlıkta Uyananlar ve His Sağıroğlu’nun Bitmeyen Yol sinemaları için çıkıyor. Karanlıkta Uyananlar sinemasında kanuna alışılmamış go¨steri yu¨ru¨yu¨s¸u¨ sahnesi go¨ru¨lmedigˆi belirtilmis¸, senaryonun ’emek ve sermaye mu¨cadelesini degˆil, sendikacılık fikrinin telkinine c¸alıs¸makta oldugˆu sonucuna’ varılmış, sinemanın ‘umumi havası işveren aleyhine tahrik degˆil, karaborsacı ve dalavereci is¸ adamlarının tavırlarına kars¸ı’ oldugˆu vurgulanmış, bunun dışında sevişme sahnesinin çıkarılması üzere birtakım şartlar ileri sürülmüş ve sonunda tekrar kurul önüne gelmiş ve sinema sansürden geçmiş.
Bitmeyen Yol sinemasıyla ilgili kararda ‘is¸c¸ilerin kamyona hu¨cum ettigˆi mu¨balagˆalı sahnenin kısaltılması’ ve sonra tekrar görülmesi isteniyor. Lakin bir yıl sonra 1966’da yapılan denetleme sonucu sinema reddediliyor.
“MİLLİ ÖRF VE ADETİMİZE İHANET”
Münasebetini uzun aktaralım, ‘Film bas¸tan sona kadar: s¸ehire is¸ bulmak ic¸in indirilen sefil kılıklı ko¨ylu¨lerin bazan bir trajedi havası ic¸inde, bazan da insani s¸artların dıs¸ına c¸ıkarak toplumsal bu¨nyemizin yıkılması ic¸in tahrik edici mu¨cadelesini naklettigˆi, s¸ehrin en ko¨tu¨ ve en sefil yerlerini, is¸c¸ilerin en sefil hayat s¸artları ic¸inde yas¸adıklarını belirttigˆi, bu¨tu¨n is¸ verenlerin ko¨tu¨ ruhlu, hoyrat, is¸c¸iyi hakir go¨ren kis¸iler olarak go¨sterdigˆi, kıssanın kahramanının konuk olarak geldigˆi erkeksiz meskenin iffet ve namusuna el uzatarak ulusal o¨rf ve adetimize ihanet ettigˆi, sinema icabı kullanılan tru¨klerde manevi hislerimizi tezyife giderek seyirciyi aksi du¨s¸u¨ncelere go¨tu¨rdu¨gˆu¨, reji teknigˆi, dialog ve aksesuar üzere sinema u¨slubunun hakimiyeti giren öykünün bu¨nyemizi zorlayıcı ve yıkıcı bir istidatla kars¸ımıza c¸ıktıgˆı go¨ru¨ldu¨gˆu¨nden’ sakıncalı bulunuyor.
İmalcisi bunun üzerine itiraz etmiş, sinema tekrar kurul önüne geliyor, yeniden ‘s¸ehrin en ko¨tu¨ ve en sefil yerlerini, is¸c¸ilerin en sefil hayat s¸artları ic¸inde yas¸adıklarını belirttigˆi, bu¨tu¨n is¸ verenlerin ko¨tu¨ ruhlu, hoyrat, is¸c¸iyi hakir go¨ren kis¸iler olarak go¨sterdigˆi’ ve öteki münasebetlerle tekrar reddediliyor.
HÜLYA KOÇYİĞİT’İN SAHNESİNE SANSÜR
Birden fazla izleyicinin yakından bileceği üzere Lu¨tfi Akad’ın yazdıgˆı Diyet isimli senaryoda 1974’te yazılan kararda bayan karakterin senaryonun sonunda ‘balyozla makinaya vurdugˆu sahnenin c¸ıkarılması’ istenir, gerçekten sinemada de Hülya Koçyiğit’in oynadığı karakter balyozu eline alır fakat makineye vurduğu gösterilmez.
Ruken Öztürk: Hükümdarlar Egˆleniyor sinemasının kararında 1976’da ‘Uluslararası is¸c¸i yardımlas¸masına hos¸ geldiniz’ cu¨mlesi ‘Baloya hos¸geldiniz’ biçiminde degˆis¸tirilmiş. Tıpkı yıl Tunç Okan’ın yönettiği Otobüs sinemasında personellerin tavır ve davranışları Türklükle bağdaştırılmamış.
“ANARŞİSTLER HAKİM SINIF YARATIYOR”
Ali Karadoğan: 1970’lerin sonunda Yavuz Özkan’ın Demir Yol/Fırtına I·nsanları isimli sinemasında çok sayıda sahnenin çıkarılması istenmiş. Bunlardan kimileri, detaylı aktarırsak şöyle: ‘Senaryoda mevcut olmayıp sinemada yer alan, Bu¨lent ve arkadas¸larının gizlendikleri meskende so¨yledikleri ‘Anars¸istler hakim sınıfların yarattıgˆı yakıs¸tırmalardır’; Hasan’ın 2 o¨gˆrenci ile konus¸urken ‘O¨gˆrenciler bir orta katmandır fakat proletarya sınıfının militanı olabilirler’; Bu¨lent vurulup o¨lu¨rken ‘Yas¸asın halkımızın bagˆımsızlık savas¸ı, mu¨cadelemiz sonuna kadar devam edecektir’ kelamlarının, emekçi ve öğrencilerin ‘faşistler’ diye bağırdıkları sahnelerin, “Sendikanın grevle ilgili toplantısında is¸c¸ilerden birinin ‘Bu sınıflar ortasındaki mu¨cadelemizin keskinles¸mesidir’ so¨z ve go¨ru¨ntu¨lerin’ kesilmesi istenmiş, ancak Basın-Yayın Genel Mu¨du¨rlu¨gˆu¨ ile Ku¨ltu¨r Bakanlıgˆı temsilcileri sinemanın s¸artsız kabul edilmesini savunmuşlar. Yavuz O¨zkan mutlaka müsaade vermiyor sinemasının kesilmesine ve bunun üzerine sinema reddediliyor.
DANIŞTAY ÇEKİM MÜSAADESİ VERDİ
Maden tekrar Yavuz O¨zkan’ın, 1978’de yazılan kararda senaryonun daha evvel reddedildiği, buna kars¸ın Danıs¸tay’ın yu¨ru¨tmeyi durdurup c¸ekim müsaadesi verdiği, sinemanın böylelikle şura önüne geldiği yazıyor. Bu kararda ‘Patronun sendika yo¨neticilerine so¨yledigˆi ‘Buranın sahibi olarak siz milliyetc¸i sendikacılarsınız diye kolaylık go¨steriyorum’ cu¨mlesinden ‘milliyetc¸i’ ibaresinin c¸ıkarılması’, ‘tahrik edici, bo¨lu¨cu¨ 3.5 dakikalık kısımdaki so¨zlerin bas¸ oyuncu Cu¨neyt Arkın’ın yatakhaneye gelirken go¨ru¨nen sahnenin gerisinden silinmesi’ üzere şartlar ileri sürülmüş.
1975 tarihli Melih Gu¨lgen’in yo¨nettigˆi Babanın Ogˆlu sineması için 1982’de yazılan kararda ‘is¸c¸i ve is¸veren ortasındaki su¨rtu¨s¸meleri go¨sterdigˆi ve 12 Eylu¨l 1980 tarihinden itibaren faaliyetleri durdurulan DİSK’e bagˆlı Maden I·s¸ Sendikası’nın uygulamakta oldugˆu grev sahnelerini perdeye aktardıgˆı, bu haliyle de halka go¨sterilmesinde sakıncalı oldugˆu’ yazısı da dikkate alınarak, sinemanın bas¸ından ortalarına kadar Adana Valiligˆince belirtildigˆi üzere işveren ‘is¸veren’ is¸c¸i ortasındaki su¨rtu¨s¸meleri mu¨balagˆalı bir üslupta yansıttıgˆı, bunun yanında ismi gec¸en sendikanın ve digˆer grev sahnelerinin sinemada go¨ru¨lmedigˆi, sinemanın devamında ise dialogların maddeleri zedeleyici, ku¨c¸u¨mseyici bir devam ettigˆi go¨ru¨ldu¨gˆu¨nden’ sinema yasaklanıyor.
SANSÜR DÜZENLEMELERİ
Bu bahisteki sansür düzenlemesi nasıl yapılmış?
Ali Karadoğan: Farklı yıllarda nizamname ya da tüzükler var, genel ahlak, güvenlik güçleri, şiddet/suç, din üzere çok sayıda başlıkların yanı sıra personellerden kelam eden elbette bir cümle yok fakat bunu tabir eden sınıf başlığı daima bir yerlerde var. Daha evvel de vardı.
1977’deki Sinemaların ve Sinema Senaryolarının Denetlenmesi Hakkında Tüzük’te 18. Unsur içinde b fıkrası ‘Sınıf, din, mezhep, tarikat yahut ırk hengamesini ko¨ru¨kleyen; devlet yahut ulus bu¨tu¨nlu¨gˆu¨nu¨ bozucu, bo¨lu¨cu¨, yıkıcı yahut ulusal duygulan incitici tesir yapan’ yapıtları yasaklar. ya da 1983’teki tüzükte 19. Hususun c fıkrası bu sefer şöyle: ‘Devletin birkis¸i ya da zu¨mre tarafından yo¨netilmesi ya da toplumsal bir sınıfın digˆer toplumsal sınıflar u¨zerinde egemenligˆini sagˆlamak yolunda propaganda yapan, bu amac¸la bir devleti, bir partiyi, bir tu¨zel kis¸iligˆi, bir toplulugˆu ya da kis¸ileri o¨ven’.
Başka farklı fıkralardaki unsurları 1986’daki Sinema Görüntü ve Müzik Yapıtlarının Denetlenmesi Hakkında Yönetmelikte tek bir unsur içinde çok genel bir formda yazıldığını görürüz. Husus 9 şöyledir: ‘Devletin u¨lkesi ve milletiyle bo¨lu¨nmez bu¨tu¨nlu¨gˆu¨, ulusal egemenlik, cumhuriyet, ulusal gu¨venlik, kamu du¨zeni, genel asayis¸, kamu faydası, genel ahlak, genel sagˆlık ac¸ısından suc¸ ve suc¸a tes¸vik ögesini ihtiva eden, dıs¸ siyasete karşıt, ulusal ku¨ltu¨r, o¨rf ve adetlerimize uygun olmayan sinema, görüntü ve mu¨zik yapıtlarının go¨sterilmesi ve icrasına müsaade verilmez’.
Zenginler-yoksullar hakkında ne tıp örnekler var?
Ruken Öztürk: Çok sayıda karar var sınıfsal farkla varlıklı olmak ya da fakir olmakla ya da parayla ilgili. Örneğin bir kalıp var, bir halde paranın zenginden alınıp fakirlere verilmesi daima itiraz nedeni oluyor.
“ZENGİNLİK VE FAKİRLİK” KELAMLARINA SANSÜR
1947’de Haydut Izdırabı isimli sinemada ‘soygunculuk suretiyle elde edilen paraların yoksul halka dagˆıtılması’ sahnelerinin c¸ıkarılması istenirken 1972’de de Kadri Yurdatap’ın Ana‘sında ‘Murat’ın ‘es¸kıya olması ve zenginden alıp yoksula vermesinin’ c¸ıkarılması’ isteniyor. Telli Turnam ‘da da tıpkı yıl yazılan kararda ‘Mehmet ve Sabah’ın Kamber Agˆa’nın kervanını soyup yoksul ko¨ylu¨lere dagˆıttıgˆı sahnenin c¸ıkarılması'” kos¸ul olarak ileri su¨ru¨lmu¨s¸. 1955’te Hayatımı Mahveden Bayan sinemasının kararında bir anne ‘ogˆluna mazisi hakkında bilgi verirken ‘baban yoksul oldugˆu ic¸in ona kac¸tım’ stilindeki konus¸maların’ çıkarılması, 1958’de Yaprak Do¨ku¨mu¨ ‘nde‘Ali Rıza’nın kızına ‘ben artık yoksul oldum, babalık hakkımı kaybettim’ so¨zünün c¸ıkarılması istenmis¸. Rogelio Gonzales’in Yedi Dagˆın Haydudu sinemasıyla ilgili 1957 tarihli kararda ’18. asırda Meksika’da sınıf farkları dolayısı ile varlıklı zalimlerin yoksul halka yaptıkları zulu¨mler ve yoksul halkın hu¨rriyet ve as¸ktan yoksun edildigˆ’ so¨zlerinin c¸ıkarılması istenirken Beter isimli senaryoda 1958’de ‘fakirin yu¨zu¨ sogˆuk olur’ so¨zu¨nu¨n c¸ıkarılması ve birebir yıl Nejat Saydam’ın yazdıgˆı Garip ‘le ilgili kararda ise ‘Zengin adam rolu¨ndeki S¸akir’in mu¨tecaviz hareketlerinin temelli bir s¸ekilde tadil olunduktan sonra’ tekrar incelenmesi isteniyor. Civan Ali isimli senaryoda bayan ve erkek karakter ortasında gec¸en ‘zenginlik ve fakirlik’ so¨zlerinin c¸ıkarılması talep edilmiş. Suphi Kaner’in As¸k Arabası isimli senaryoda 1962’de ‘Suphi’nin so¨yledigˆi: Fakat onun parası bu¨tu¨n kirleri o¨rter cu¨mlesiyle’, ‘Artık mu¨saade edin de muhitime do¨neyim cu¨mlesinin de c¸ıkarılması’ istenmis¸tir.
“NAMUSSUZLAR MİLYONERLERDİR” KELAMINA SANSÜR
Ali Karadoğan: Sahara ‘da 1960 tarihli kararda “-‘kızın ku¨c¸u¨k c¸ocugˆun babasına konutlarında iken so¨yledigˆi ben yoksulum siz zenginsiniz bir ortada yas¸ayamayız so¨zu¨nu¨n c¸ıkarılması’; Kimileri Sıcak Sever ‘de/ Some Like it Hot ‘Filmin ic¸inde gec¸en Tony Curtis’in telefonda Marilyn Monroe’ya so¨yledigˆi ‘Fakir halk katmanları bu¨tu¨n kazanc¸larını bize yatırırlar’ cu¨mlesinin c¸ıkarılması’ istenmis¸tir. Tekrar Raj Kapoor’a ilişkin Do¨rt Yu¨z Yirmi sineması için 1960’da yazılan kararda ‘Bombay’da namuslular sefalet c¸eker, namussuzlar milyonerdir’, ‘para ic¸in insanlık canavarlas¸ıyor’, ‘namus, haysiyet, s¸eref paraya satılıyor’ cu¨mlelerinin c¸ıkarılması istenmis¸tir. Tıpkı yazılan bir kararda da Karın Des¸en Jak/Jack the Ripper için ‘filmde sınıf farkı, varlıklı ve yoksul halk so¨zlerinin kopyalarından da c¸ıkarılması s¸artı ile halka go¨sterilmesinde bir mahzur olmadıgˆı’ yazıyor. Kollayıcı S¸eytan ‘da da 1963’te ‘Fakir’ sözcüğünün ‘Zavallı’ diye değiştirilmesi isteniyor.
GÜNEY’E SANSÜR
1966’da yazılan kararda Yılmaz Güney’in Es¸refpas¸alı ‘da Mıstık’ın so¨yledigˆi: ‘Allah baba bitleri niçin icadetmis¸?’ so¨zu¨ ile Ays¸e’nin buna cevaben so¨yledigˆi: ‘Fakir kulları bos¸ vakitlerinde kas¸ınıp, gu¨nah is¸lemesinler diye’ cu¨mlesinin” c¸ıkarılması istenmis¸tir. Ayrıyeten pek çok kararda da dilenmek ya da dilencilik sansüre uğramıştır. Örneğin 1960’larda yazılan Bu¨yu¨k Yemin sinemasının kararında ‘Caminin o¨nu¨nde el ac¸ıp dilenen dilenciye ilişkin sahnenin’ c¸ıkarılması istenmis¸tir.
Araştırmanızda kararları yıllara ayırmışsınız. Bu tek parti periyodu ve Demokrat Parti devrini kapsayan kararlar var. Siyasal iktidarın değişmesinin izleri bu kararlarda görülüyor mu?
Ruken Öztürk: Kuşkusuz periyoda uygun anlatılar var, 1940’larda ya da 50’lerde yabancı ülkelerle münasebetler, Türklükle ilgili kararlar, Naziler ya da Hitlerle ilgili farklı kararlar varken sonraki yıllarda yoğunluğu azalabiliyor lakin bir yandan da genel olarak Türkiye’deki muhafazakar iktidarların sürekliliğini görmek mümkün, örneğin 1940’larda da Türklük ve milliyetçi hislere ait karar var, 70’lerde de ‘Türkler yemekten evvel ellerini yıkarlar’ diye biraz evvel aktardık, Otobüs sinemasına yönelik sansür var. Defterlerin başlangıcında da sonunda da nüanslar değişse de misal kararlar görülebiliyor. Komünizm korkusu üzere ideolojik siyasal münasebetler ya da en çok gözlenen cinsellik, müstehcenlik, sevişme sahneleri üzere mevzular her vakit var. Eşcinselliğe dair imalar giderek açık kararlara dönüşmüş 80’lerde…
İsmi sansüre uğrayan sinemalar var mı?
Ali Karadoğan: Çok sayıda yapıtın ismi eser sahibinin talebiyle değiştiriliyor fakat vakit zaman şuranın da dayatması olabiliyor. Birtakım kararlarda isim değişikliğinin kaynağını göremiyoruz yani eser sahibi mi istedi, şura mu o denli istiyor bilmiyoruz. Birkaç örnek verelim. 1976’da yazılan bir kararda Şerif Gören’in İki Arkadas¸/Darbe isimli sineması için, konsey İki Arkadas¸ ismi yerine Darbe ismi ile go¨sterilmesi talebinin reddine c¸ogˆunlukla karar vermiş. 1985’te Abidik Gubidik isimli senaryonun ‘adının degˆis¸tirilmesi, argo isimlerin dıs¸ında Tu¨rkc¸e sözlerden olus¸an bir isim verilmesi’ isteniyor. İki isim teklifiyle gelen yapıtların de denetlenmesinde kolaylık olsun diye tek isme indirilmesi isteniyor.
“İDEOLOJİK ŞİİR OLABİLİR”
Örneğin As¸k I·ksiri-I·nsanları Seveceksin-Yas¸amak Gu¨zel S¸ey isimleriyle gelen bir senaryo için her bir üye farklı tercihini belirtmiş, karar olarak da eser sahibi hangisini istiyorsa onu kullanarak sinemaya çekmesine müsaade verilmiş. Safa Önal’a ilişkin Gu¨nes¸e Gidenler ‘de ‘ Senaryo isminin ideolojik mahiyetteki birtakım s¸iirlerle ilgisi olabilecegˆi du¨s¸u¨nu¨lerek yeni bir isim getirilmesi’, birebir halde Direnis¸ isimli senaryo için de yeni bir isim getirilmesi s¸artı ileri su¨ru¨lmu¨s¸. Kusursuz Kul Olmaz isimli senaryonun kararında da ‘Bas¸ka bir ismin getirilmesi’ isteniyor.
Vakit zaman erotik isimler de değiştirilmiştir. Pic¸ Arkadas¸ım isimli ‘senaryonun isminin mu¨stehcen olmayacak s¸ekilde degˆis¸tirilmesi” talep ediliyor. Enseye Tokat-Masal Masal Matitas isimli senaryo için her iki isim de müstehcen bulunmuş, tıpkı biçimde Fırlamalar ismi de mu¨stehcen oldugˆundan reddedilmiş.
“ÇANLAR KİMİN İÇİN ÇALIYOR” SİNEMASINA RET
Sansür kararlarında komünizmle ilgili sansür kararlarında iktidarların bu sistemden duydukları telaşları gözleniyor mu?
Ali Karadoğan: Elbette bilhassa Sovyetler Birliği ya da Rusya ile ilgili çok sayıda karar var. Absürd bir orak çekiç kıssası var, yabancı sinemacılar hesap pusulasına orak çekiç işareti çizmişler diye bir sav ortaya atıyorlar. Komünizm korkusu, kaygısı daima var. Komu¨nizm propagandası yaptıgˆı ic¸in C¸anlar Kimin İc¸in C¸alıyor sineması reddediliyor 1940’ların sonunda. ‘Yurdumuza yabancı ve milletimiz ic¸in ziyanlı ideoloji mu¨cadelelerinin propagandasının ihtilal sahnelerini ve hareketlerini tasvir etmekle ulusal seciyemiz ve hislerimize ters olan bu sinemanın tıpkı vakitte Amerikan komu¨nist go¨nu¨llu¨lerinin propagandasını yaptıgˆı’ üzere münasebetlerle redediliyor. 70’lerde de çokça münasebet yazılıyor bu mevzuda. Raj Kapoor’un Palyac¸o/Mera Naam Joker sinemasında ‘Lenin ve Rus bayragˆının c¸ıkarılması’ şartı yazılmış karara, karar tarihi 1982.
“BÜLENT ERSOY’UN BAŞINA GELENLER ÖRNEK”
Darbelerin sansüre nasıl tesiri olmuş?
Ruken Öztürk: İşin ilginci ülke tarihi uzun mühlet darbeler tarihi olduğu için besbelli bir ayrım yok, normalleşilen bir devri pek gözlemleyemedik. Olağanlaşma olsa bu kadar ağır ya da bir yandan absürd sansür kararı olmazdı. 12 Eylül’den birkaç gün evvel toplantı yapıyorlar, darbe oluyor, bir iki hafta orta veriliyor sonra çalışmaya kaldıkları yerden devam ediyorlar. Darbeden sonra Bülent Ersoy’un başına gelenler ve Acı Ekmek sinemasının uğradığı sansür de darbelerin tesirine, o zihniyete bir örnek olabilir.
“27 MAYIS SAVUNULUYOR”
Ali Karadoğan: Bu kararlardan Süper Durukan’a ilişkin Haramiler için ‘senaryonun, genel olarak 27 Mayıs 1960 ihtilalinden o¨nceki siyasi iktidar mensuplarını ve yu¨ksek mevkiler is¸gal eden askeri ve mu¨lki devlet memurlarını ele almakta ve birc¸ok yerlerde gerc¸eklere uymayan s¸ekilde konus¸turup canlandırılmaktadır. Senaryo, demokratik yolla kanunların himayesinde evvelce faaliyet go¨stermis¸ olanları tezyifkar sıfatlarla topyeku^n ko¨tu¨leyerek vatandas¸lar ortasında hasımlık ve intikam hisleri dogˆuracak yahut tahrik edecek mahiyette so¨z ve sahneleri ihtiva etmektedir. Direnme hakkını kullanarak 27 Mayıs 1960 ihtilalini yapan Milletimizin bu¨tu¨n fertlerinin kıvanc¸ta yazgıda ve tasada ortak bo¨lu¨nmez bir bu¨tu¨n halinde ulusal s¸uur ve prensipler etrafında topladıgˆı ve yurdumuzun ulusal gu¨venlik ve huzura muhtaçlığı oldugˆu bir devrede ismi gec¸en senaryonun sinema haline intikalini’ yasaklıyorlar. Bu kararda 27 Mayıs’ın savunulduğunu görüyoruz.
SANSÜRDEN GEÇEN “KARANLIKTA UYANANLAR”
Bu sansürlerin aşıldığı örnekler var mı?
Ruken Öztürk: Birçok eser senaryo kademesinden sinemaya kadar tekraren şuraların önüne gelebiliyor, tekrar tekrar bedellendiriliyor, bazen kurullardaki üyeler değişiyor, müzakere ediliyor. Kimi üyeler daha liberal, kimileri çok katı. Bazen çabucak ikinci denetlemede eser sansürü geçiyor, bazen tekraren gidip geldiği oluyor. Örneğin Karanlıkta Uyananlar ‘dan kelam ettik, kaideli kabul ediliyor tekrar denetleniyor, sonunda sansürden geçiyor. Dinamik bir süreç bu.
Sinemaları sansürlenin genç jenerasyonların da tanıdığı oyuncu ve direktörler var mı? Örneğin Türkan Şoray, Cüneyt Arkın, Yılmaz Güney, Tarık Akan üzere isimlerin sinemaları sansürlenmiş mi?
Ali Karadoğan: Ekseriyetle karakter ismi değil oyuncu ismiyle anıyor sansür şurası yapıtı anlatırken. Daha evvel Cüneyt Arkın sinemalarından kelam ettik örneğin. Yavuz Özkan’ın Maden
“ŞORAY’IN SÖYLEDİĞİ TÜRKÜYE SANSÜR”
Su¨rtu¨k sinemasında 1965 tarihli kararda jenerikte Tu¨rkan S¸oray tarafından so¨ylenen ‘Mıs¸ Mıs¸’ tu¨rku¨su¨nu¨n c¸ıkarılması, 1971’de Asrın Bayanı ‘nda‘Tarık’ın Tu¨rkan’a kumar oynamasına, o¨gˆrenmesine o¨n ayak olması sahnesinin c¸ıkarılması ve Tarık’ın polis s¸erefine yakıs¸acak s¸ekilde hareket etmesi’, 1972’de C¸ile ‘de‘Dagˆ konutunda zelzeleden önce Tu¨rkan S¸oray’ın bası o¨rtu¨lu¨ olarak Allahtan ikisinin de bir arada o¨lmelerini yalvardıgˆı sahnenin c¸ıkarılması’ istenir.
“ŞORAY’IN SENARYOSU DA SANSÜRE UĞRADI”
Tu¨rkan S¸oray’ın senaryosunu yazdıgˆı Bodrum Hakimi Masalı ‘nda 1975’deki kararda ‘hakim Mefaret’in asılma sahnesine yer verilmeyip, sanıkların mahkemesinde, hakim ve savcı tarafından sadece o¨ldu¨ru¨ldu¨gˆu¨nu¨n ‘o¨ldu¨ru¨ldu¨’ denmesi s¸eklinde belirtilmesi’ istenmis¸tir, ki bu sineması Şoray yönetecektir. Yılmaz Güney de sansüre çok uğramış oyuncu, senarist, direktörlerden. Arkadas¸ ic¸in “Semra’nın so¨yledigˆi ‘Sınıf ac¸ısından bak olaylara’ so¨zu¨nu¨n ve ‘Melike ile Azem ortasında gec¸en konus¸maların tu¨mu¨nu¨n’ c¸ıkarılması isteniyor. Es¸refpas¸alı ‘da bir karakterin söylediği ‘C¸u¨nku¨ Amerika bizim dostumuz’ ve ‘I·ngilizce bilmek, aklı bas¸ında her vatandas¸ımızın memleket borcudur, degˆil mi?’ kelamlarının c¸ıkarılması isteniyor. Agˆıt sinemasında ‘Doktor Hanım’ın Yılmaz Gu¨ney’in vu¨cudundan kurs¸unu c¸ıkarırken daima bir agˆızdan s¸arkı so¨ylenme sahnesinin c¸ıkarılması’ da istenmis¸tir. Çok sayıda farklı bahislerde sansür var Güney’le ilgili. Sinemanın manzara kalitesiyle ilgili münasebetlerden sahnelerdeki müstehcenliğe kadar. Sinemanın eskimesi, yıpranmıs¸ go¨ru¨ntu¨ ve sesi, go¨zleri bozacak s¸ekilde c¸izik oldugˆu, sık sık kopukluklar oldugˆu üzere münasebetleri çok görüyoruz 80’lerde.
Ruken Öztürk: ‘Diskotekte güçlü c¸ocuklarının yoksul olarak go¨ru¨nen veznedar rolu¨ndeki Cu¨neyt Arkın’la olan alay sahnesi ideolojik go¨ru¨ldu¨gˆu¨nden c¸ıkarılması’ İki Arkadas¸ / Darbe sinemasının 76 tarihli kararında yazıyor. Birçok sinemasında de Cüneyt Arkın’ın şiddet sahnelerinin çıkarılması isteniyor.
MAVİ BONCUK DA SANSÜRE UĞRAMIŞ
Mavi Boncuk sinemasına ilişkin kararda ‘Tarık Akan’ın Emel Sayın’a, Kemal Sunal’ı kastederek so¨yledigˆi ‘Yalova da dogˆdugˆu ic¸in kaymakam diyoruz’ so¨zu¨ne de itiraz edilmiştir. Tekrar 70’lerde Çapkın Hırsız sinemasının kararında ‘Necla Nazır’ın nis¸anlısı polis s¸efinden ayrılmasının nedeni olarak polisin vatandas¸lara is¸kence yaptıgˆını belirten; otobu¨ste Tarık Akan’ın gazete go¨stermesi u¨zerine polisleri ima ederek Necla Nazır’ın so¨yledigˆi ‘onların da kız kardes¸leri yok mu’ so¨zu¨nu¨n ve gazetede tefrika halinde c¸ıkıp kesilmis¸ olan ‘ben bir is¸kenceci idim’ eski polis so¨zu¨ ile gazete kuponlarını go¨steren sahnenin, Tarık Akan’ın Necla Nazır’a nis¸anlısını ima ederek ‘sana uzanan elleri kanlı olacaktı’ cu¨mlesinin’ c¸ıkarılması isteniyor.
SÜRÜ “ULUSUN BÜTÜNLÜĞÜNÜ BOZUCU NİTELİKTE” BULUNMUŞ
Ali Karadoğan: Yılmaz Güney’in yazdığı Zeki O¨kten’in yönettiği Su¨ru¨ sineması hakkında 1981’de çıkan kararla bitirelim, yoksa örnek çok. ‘Filmin bu¨tu¨nu¨yle kamu du¨zeni ve genel ahlaka karşıt, ulusal bu¨tu¨nlu¨gˆu¨ bozucu nitelikte oldugˆu’ saptanmış ve birçok fıkraya dayanarak gösterilmesi yasaklanmıştır.
