Aram Ekin Duran
Kuruluşunun 98’inci yılını kutlamaya hazırlanan Türkiye, 100’üncü yaşına telaş veren ekonomik meselelerle ilerliyor. Türk Lirası’ndaki paha kaybı, yüksek enflasyon ve işsizlik, geniş toplum kesitleri için geçim badiresini artırıyor. Datalar, son 40 yılda Türkiye’nin dünya ticaretinden aldığı hissenin yerinde saydığını gösteriyor.
DW Türkçe’ye konuşan ekonomistlere nazaran, Türkiye iktisadı, bilhassa AKP iktidarının olduğu son 20 yılda, gereksinim duyulan yapısal ıslahatları hayata geçiremediği için “orta gelir tuzağı”na sıkışmış durumda.
İmparatorluktan çağdaş devlete
29 Ekim 1923 yılında kurulan Türkiye Cumhuriyeti, Osmanlı İmparatorluğu’nun kalıntılarından çağdaş bir devlet kurma emeli taşıyordu. İktisadı büyük oranda ziraî üretimden oluşan ve gereksinimlerini karşılamak için dışa bağımlı olan genç cumhuriyet, kuruluşunun birinci yıllarında devlet eliyle gelişmeye ve üretmeye başladı.
İkinci Dünya Savaşı’nın akabinde çok partili sisteme geçen ve NATO’ya katılan Türkiye, iktisatta de özel dal ve dışa açılmaya sürat verdi. 1980 yılından itibaren dünya ile ticareti artıran Türkiye gerek global gerekse içeride yaşanılan krizlere karşın bilhassa Avrupa ülkeleri ile ticarette kıymetli başarılara ulaştı.
40 yıldır birebir hissesi alıyor
Memleketler arası Para Fonu (IMF) bilgilerine nazaran, Türkiye’nin dünya ticaretinden aldığı hisse, son 40 yıldır yerinde sayıyor. 1980 yılında dünya iktisadının binde 86’sını oluşturan Türkiye, 2010 ile 2015 yılları ortasında hissesini artırarak global ticaretten yüzde 1’in üzerinde hisse almayı başarmıştı. Lakin son yıllarda iktisattaki bozulma nedeni ile 1980 düzeylerine geri dönüldü.
Türkiye iktisadının 98 yıllık hikayesini DW Türkçe’ye pahalandıran İstanbul Teknik Üniversitesi (İTÜ) İşletme Mühendisliği Öğretim Üyesi Prof. Dr. Öner Günçavdı, kuruluşunun birinci yıllarında devlete dayalı bir sermaye birikim modelini hayata geçiren Türkiye’nin bu alanda başarılı sayılabilecek bir gelişim gösterdiğini söylüyor.
“Cumhuriyet’in birinci yıllarındaki model doğruydu”
Bugüne gelindiğinde ise Türkiye iktisadının sanayi üretimi yoluyla oluşturulmak istenen sermaye birikimine ulaşamadığını söz eden Prof. Günçavdı, “Bugünün birikimi öncelikle Anadolu’daki küçük ve orta ölçekli sermaye birikimine dayanıyor. Bu iktidar koalisyonu ile Türkiye 19 yıldır yönetiliyor. Bu sermaye endüstriyi değil; daha çok ticaret, inşaat ve hizmet dalı üzerinden bu birikimini sağlamaya çalışıyor” değerlendirmesinde bulunuyor.
“Cumhuriyet’in birinci yıllarındaki model doğruydu”
Bugüne gelindiğinde ise Türkiye iktisadının sanayi üretimi yoluyla oluşturulmak istenen sermaye birikimine ulaşamadığını söz eden Prof. Günçavdı, “Bugünün birikimi öncelikle Anadolu’daki küçük ve orta ölçekli sermaye birikimine dayanıyor. Bu iktidar koalisyonu ile Türkiye 19 yıldır yönetiliyor. Bu sermaye endüstriyi değil; daha çok ticaret, inşaat ve hizmet dalı üzerinden bu birikimini sağlamaya çalışıyor” değerlendirmesinde bulunuyor.
Cumhuriyet’in birinci yıllarındaki iktisat modelinin toplumun geniş bölümlerinin refahını artırmak üzere kurgulandığını ve üretimde öncülüğü devletin yaptığını anlatan Günçavdı, “Bu yanlışsız ve vaktine nazaran yenilikçi bir modeldi. Bugün ise bunun tam aksisi yapılarak, toplumsal kısımlar prestijiyle kapsayıcılığı son derece düşük ve belirli kısımlara bedel yaratan, üç beş tane işadamı ve onların etrafında kümelenen iş etraflarına paha aktaran bir model uygulanıyor” diye konuşuyor.
“Ekonomik sistem birkaç kişinin menfaatini güdüyor”
Türkiye iktisadı son haftalarda süratle yükselen döviz kuru nedeniyle dertli günler yaşıyor. Bilhassa son yıllarda Merkez Bankası başta olmak üzere iktisada taraf veren tüm kurumların tek elden yönetilmesi, Türkiye iktisadına olan itimadı zedeliyor.
Türkiye’nin 98 yıllık tarihinde devlet girişimciliğini öne koyan bir modelden yalnızca birkaç kişinin menfaatlerini güden ve bir kümenin siyasi ikbalini sağlamaya yönelik bir sisteme dönüştüğünü vurgulayan Günçavdı, “Türkiye iktisadının neredeyse 100 yıla gelen bu periyot içerisinde geldiği noktada budur” diyor.
G20 ekonomileri içinde son sırada
İktisattaki berbat performans, Türkiye’nin global ligdeki yerini de geriletiyor. Birkaç yıl öncesine kadar G20 ülkeleri içerisinde ekonomik büyüklük olarak birinci 10’a girmeyi hedefleyen Türkiye, bugün G20 ülkeleri içerisinde son sırada yer alıyor.
Kişi başına gelir 8 yılda 4 bin dolar düştü
Giderek zayıflayan iktisat, toplumun gelir seviyesini her yıl daha da aşağılara çekiyor. 2013 yılında 12 bin 600 dolara kadar çıkan kişi başına gelir, 2020’de 8 bin 500 dolar düzeyine kadar geriledi. 2021 yılında Türk Lirası’nda yaşanan bedel kaybı düşünüldüğünde, kişi başına düşen gelirin daha da azalacağı hesaplanıyor.
Fakat iktisattaki berbat performans, Türkiye’nin G20 liginden düşeceği manasına gelmiyor. G20 ülkeleri, sırf ekonomik büyüklüğe nazaran değil; bölgesel ve diplomatik tartıları ile bedellendiriliyor.
En yüksek enflasyona sahip ikinci ülke
Türkiye iktisadı, yüksek enflasyon konusunda ise dünyada birinci sıralarda bulunuyor. Türkiye, uzun yıllardır ekonomik kriz yaşayan ve son datalara nazaran yüzde 50’nin üzerinde enflasyon olan Arjantin’in akabinde, yüzde 20’ye dayanan enflasyonla ikinci sırada yer alıyor. Lakin Türkiye’de iktisatçılar, gerçek enflasyonunun resmi sayıların iki katına ulaştığını belirtiyorlar.
Pekala Türkiye iktisadını önümüzdeki periyotta nasıl bir tablo bekliyor?
DW Türkçe’ye konuşan Koç Üniversitesi İktisat Kısmı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Kamil Yılmaz, Türkiye’nin tarih boyunca çağın standart teknolojilerini âlâ kullandığına, ancak yenilikçi, ileri teknolojiye sahip olamadığına işaret ediyor.
“Yatırımcılar önünü göremiyor”
Bu nedenle Türkiye ihracatının kıymetli kısmının otomotiv, dokuma, beyaz eşya üzere standart teknolojilere sahip kesimlerden geldiğini tabir eden Prof. Yılmaz, lakin ileri teknolojili eserlerin toplam ihracatın sadece yüzde 3,5’ini oluşturduğunu kaydediyor.
Son yıllarda ise Türkiye iktisadında önemli bir geriye gidiş olduğunu belirten Yılmaz, “Tamamen belirsizliğin arttığı, yatırımcının yatırım yaparken iki kez değil beş sefer düşündüğü bir periyoda gelmiş durumdayız. Zira önünü göremiyor artık. Üç ay sonrasını, altı ay sonrasını göremiyor” diye konuşuyor.
“Ekonomide cin şişeden çıktı”
Yakın gelecekte başta enflasyon olmak üzere, iktisattaki problemlerin artacağını vurgulayan Yılmaz, “Şu anda Türkiye’de cin şişeden çıkmış durumda. Enflasyon cini şişeden çıktı. Gelecek yıl enflasyonda yüzde 20’leri mumla arayacağız. Zira kur artıyor” değerlendirmesinde bulunuyor.
“Türkiye orta gelir tuzağına sıkıştı”
Türkiye’de siyasi iktidarların ekonomiyi büyütecek önlemler, eğitim ve vergi üzere alanlarda kıymetli ıslahatlar yapmak yerine popülist siyasetleri tercih ettiğini lisana getiren Prof. Yılmaz, bu durumun Türkiye’yi aşikâr bir düzeyden ileri gidemeyen ve bir mühlet sonra gerileyen ülkeler için kullanılan “orta gelir tuzağı”na sıkıştırdığını söylüyor. Yılmaz, şu görüşleri lisana getiriyor:
“Eğer biz uzun erimli siyasetleri uygulayabilmiş olsaydık, rekabet gücümüzü artırmış olsaydık o vakit işte bu direkt orta gelir tuzağı dediğimiz tuzağa düşmezdik. Yani kişi başına gelirde 8 bin dolarlara düştük ve 20 bin dolarlara atlayamıyoruz. Bunu başaran bir, iki ülke var Güney Kore üzere. Lakin biz bunu başaramıyoruz. Bu gidişle yüzüncü yılda da mutlaka başaramayacağız. Umarım ikinci yüzyılda başarabiliriz.”