Elmas Topcu
Milletlerarası Af Örgütü (Amnesty International), geçen yıl 154 ülkede insan hakları alanında kaydedilen gelişmeleri özetlediği raporunu açıkladı. Rapor, geçen yıl, insan haklarına ait incelemelerin sonucunda ortaya çıkan üç temel eğilimi vurguluyor. Bunlar “sağlık ve eşitsizlikler, sivil alan ve Global Kuzey’in mültecileri ve göçmenleri geri itme politikası” olarak özetleniyor.
Türkiye’ye de altı sayfa ayrılan rapor, yargıdan fikir ve şov özgürlüğüne, azaptan bayan ve LGBTİ+’ların yaşadığı hak ihlallerine pek çok alanda topladığı ihlalleri kayıt altına alıyor.
İncelenen her iki ülkeden birinde sivil toplumun haklarının sonlandırıldığı ve “eziyete uğradığı” tabiri yer alırken, pandemiyle çaba konusunda verilen kelamların birçoklarının yerine getirilmediği ve gelişmiş ülkeler ile ilaç şirketlerinin, aşı dağıtımı konusunda çıkarlarını insan hayatının üzerinde tuttuğu eleştirisi de getiriliyor.
“2021 yılı umut ve vaatlerle dolu bir yıldı: Aşıların Covid-19 pandemisinin neden olduğu yıkımı durduracağı umudu ve hükümetlerin ve G7 ve G20 üzere kümelerin ‘daha güzelini inşa etme’ vaatleri… Kimi hükümetlerin kendi pozisyonlarını sağlamlaştırmak için pandemiyi daha da istismar etmesi sonucunda bu vaatler lafta kaldı” deniliyor.
Milletlerarası topluma tenkit
Afganistan’daki ağır insan hakları ihlalleri sürerken öbür yandan Rusya’nın Ukrayna’yı işgalinin de devletler hukukunun açıkça çiğnenmesi olarak kayda geçtiği vurgulanıyor. Raporda Af Örgütü, Rusya’nın Ukrayna’ya yönelik hücumlarında, hastaneler, konutlar ve çocuk yuvaları üzere muhafazasız yerlere taarruzlar düzenlendiğinin ile kullanımı yasak misket bombası atıldığının tespit edildiğini de belirtiyor. Ukrayna’ya atağın, “Yemen’de, Suriye’de ve Afrika’da meydana gelen ağır insan hakları ve devletler hukuku ihlallerine milletlerarası toplumun kararlı ve dengeli biçimde yaptırım uygulamadığı bir periyotta meydana geldiğine” de dikkat çekiliyor.
Türkiye’ye yönelik tespitler
Af Örgütü’nün Türkiye’ye dair ihlalleri kayıt altına aldığı kısım ise tespitlerle başlıyor. Yargı sistemindeki derin kusurların giderilmediği, muhalif siyasetçiler, gazeteciler, insan hakları savunucuları ve öteki bireylere yönelik “temelsiz” soruşturmalar açıldığı ve bu bireylerin 2021’de de yargılamalar ve mahkûmiyet kararlarıyla karşı karşıya kalmaya devam ettiği belirtiliyor.
Barışçıl formda toplanma ve şov özgürlüğünün sert biçimde sonlandırıldığı, yeni bir düzenleme ile de sivil toplum örgütlerinin örgütlenme hakkının çok derecede kısıtlandığı, dikkat çekilen öbür ihlaller ortasında. Raporda, azap ve başka cinste makûs muameleye ait önemli argümanlara da yer veriliyor.
Hükümet yetkililerinin LGBTİ+’ları homofobik telaffuzlarla maksat aldığı ve Türkiye’nin İstanbul Sözleşmesi’nden çekildiği de raporda vurgulanan öteki olumsuz gelişmeler olarak kayda geçiyor.
Milletlerarası Af Örgütü Türkiye Yöneticisi Ece Ünver’e nazaran, geçen yılın en büyük kayıplarından biri Türkiye’nin İstanbul Sözleşmesi’nden çekilmesi. Ona nazaran, Bayanlara Yönelik Şiddet ve Mesken İçi Şiddetin Önlenmesi ve Bunlarla Çabaya Ait Avrupa Kurulu Sözleşmesi’nden çekilerek Türkiye, bayanları ve kız çocukları, ayrım gözetmeksizin tüm şiddet biçimlerine karşı koruyan hayati ehemmiyetteki bir mukaveleden mahrum bıraktı.
Af Örgütü’nün 2021/22 raporunda ayrıyeten Türkiye’nin 5 milyon 200 bin göçmen ve mülteciye barınma sağladığının altı çizilirken, öteki taraftan binlerce sığınmacının ülkeye girişinin de engellendiğine dikkat çekiliyor. Mülteci aykırısı telaffuzların yükselişiyle göçmenlere yönelik fizikî taarruzların da arttığı belirtiliyor.
Af Örgütü’nün Türkiye raporundaki gelişmelerin toplandığı birtakım başlıklar şöyle:
Çok devlet müdahalesi
Muhalefete yönelik baskılar
Bu başlık altında Af Örgütü, Halkların Demokratik Partisi (HDP) üyeleri ile eski Eş Lideri Selahattin Demirtaş’ın da ortalarında bulunduğu 108 kişi hakkındaki 29 başka cürmü içeren iddianamenin kabul edilişine yer veriyor.
Yeniden bu başlık altında raporlanan bir öbür gelişme de, 2016’da paylaştığı bir tweet nedeniyle iki buçuk yıl mahpus cezasına mahkûm edilen insan hakları savunucusu, HDP’li Ömer Faruk Gergerlioğlu’nun cezasının Yargıtay tarafından onanması üzerine milletvekilliğinin düşürülmesi nedeniyle cezaevine konulması.
İnsan hakları savunucuları
Türkiye’deki hak savunucularının durumunun rapor edildiği başlık altında, yaklaşık dört buçuk yıldır tutuklu olan Osman Kavala ile Seyahat Parkı Davası öne çıkıyor. Af Örgütü, beraat, bozma, birleştirme ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) kararları ekseninde dönen davada 2021’in sanıklar hakkında yargılamanın somut bir suçlama yahut kanıta dayanmadan geçtiğini hatırlatıyor.
Toplanma özgürlüğü başlığında İkizdere de yer aldı
Memleketler arası Af Örgütü’nün raporundaki Türkiye kısmının “Toplanma özgürlüğü” başlığının altında ise dört şov hareketi bilhassa öne çıkıyor. Birincisi Boğaziçi Üniversitesi’ne Ocak 2021’de rektör atanmasıyla başlayan ve hala devam eden protestolar sırasında yüzlerce öğrencinin çok güç kullanılarak gözaltına alınması, tutuklanmaları, mesken mahpusları. Geçen sene sonu prestijiyle iki öğrencinin tutuklu olduğu belirtiliyor.
Cumartesi Anneleri’nin 700’üncü haftasında yapılan orantısız polis müdahalesiyle yaşananlar sonrası Mart 2021’de başlayan dava kapsamında Cumartesi Anneleri’nin de ortalarında bulunduğu 46 kişinin yargılanmaya başlandığı hatırlatılıyor.
8 Mart Dünya Bayanlar Günü’nde Feminist Gece Yürüyüşü’ne katılan 17 bayan “Cumhurbaşkanına hakaret” ve Toplantı ve Şov Yürüyüşleri Kanunu’na muhalefet suçlamalarıyla gözaltına alındı. Bayanlar hakkında sekiz yıla kadar mahpus cezası istemiyle hazırlanan iddianamenin kabul edilmesi, toplanma özgürlüğü ihlali başlığı altında Af Örgütü’nün raporunda yer aldı.
Af Örgütü’nün raporunda toplanma ve şov hakları konusunda öne çıkan bir öbür gelişme de Rize’nin İkizdere ilçesindeki halkın protestolarına yönelik orantısız güç ve hak ihlali. Nisan 2021’de Rize’nin İkizdere ilçesinde jandarma, köyde taş ocağı açılması kararını protesto eden köylülere biber gazıyla karşılık vermiş, taş ocağının etrafa hasar vereceğini ve içme suyunu kirleteceğini savunan köylülerden kimileri gözaltına alınmıştı.
Örgütlenme özgürlüğü
Af Örgütü’nün 2021/22 raporunda bu başlıkta öne çıkardığı gelişmelerden biri, Kitle İmha Silahlarının Yayılmasının Finansmanının Önlenmesine Ait Kanun’un sivil toplum örgütlerinin çalışmalarına olumsuz yansıması. Raporda, Ekim 2021’de Mali Aksiyon Vazife Gücü’nün (FATF) Türkiye’yi daha yakından izlemek için “gri listeye” aldığı da hatırlatılıyor.
Raporda vurgulanan gelişmelerden biri de, Haziran 2021’de Anayasa Mahkemesi’nin, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı’nın HDP’nin kapatılması ve partinin 451 yöneticisi ve üyesine beş yıllık siyaset yasağı getirilmesi istemiyle hazırladığı iddianameyi kabul etmiş olması.
Azap ve öbür cinste makus muamele başlığı
Af Örgütü, Kandıra Cezaevi’nde Garibe Gezer’in hücresinde meyyit bulunduğunu ve Gezer’in intihar ettiğinin öne sürüldüğünü raporunda hatırlatıyor. Af Örgütü’nün raporunda, Gezer’in vefatından evvel infaz muhafaza memurları tarafından sistematik olarak azaba ve cinsel atağa maruz bırakıldığını bildirdiği de belirtiliyor. Savcılığın ise savlara ait belgede takipsizlik kararı verdiği rapor edildi.
Zorla kaybetmeler
Zorla kaybetmeler başlığı altında, eski Başbakanlık hukuk müşaviri Hüseyin Galip Küçüközyiğit’in olayına dikkat çekiliyor. Küçüközyiğit’in zorla kaybedilmesinden dokuz ay sonra Ankara Sincan Cezaevi’nde ortaya çıktığı, öncesinde ise yetkililerin Küçüközyiğit’in resmi nezaret altında olduğunu inkar ettiği belirtiliyor. “Dokuz ay boyunca akıbeti ve nerede tutulduğu ise yıl sonu prestijiyle hâlâ bilinmiyordu” deniyor.
Raporda, “Ağustos 2019’dan beri kayıp olan Yusuf Bilge Tunç’un akıbeti ve nerede tutulduğu ise yıl sonu prestijiyle hâlâ bilinmiyordu” diye de devam ediliyor.
Mülteci ve göçmenlerin hakları
Af Örgütü, resmi datalara nazaran Kasım 2021 prestijiyle Türkiye’de 5 milyon 200 bin civarında göçmen ve mülteci yaşadığına, bunlardan 3 milyon 700 bininin süreksiz müdafaa statüsünde olan Suriyeliler olduğuna dikkat çekti.
“Temmuz’da yetkililer İran sonundaki duvarın uzatılacağını duyurdu. Tıpkı ay Van Valiliği Ocak’tan beri 34 bin 308 kişinin huduttan ülkeye girişinin engellendiğini açıkladı. Basında Türkiye’nin ülkeye sistemsiz bir formda girmeye çalışan Afganları İran’a geri itmeyi sürdürdüğüne ait haberler yer aldı. Eylül’de göç yetkilileri Ankara’yı Suriyeliler için süreksiz müdafaa kaydına kapattı ve müdafaa statüsü yahut ikamet müsaadesi olmayan sistemsiz göçmenlerin hudut dışı edileceğini duyurdu. Yıl içinde Suriyelilere yönelik şiddetli taarruzlar yaşandı” tabirleri de raporda yer aldı.
