Rabia Afganistan’ın doğusundaki Nangarhar eyaletinde küçük bir hastanede doğum yaptı. Bebeği kucağında “Bu benim üçüncü doğumum ancak büsbütün farklı bir deneyimdi, korkunçtu” diyor.
Bir kaç hafta içinde Rabia’nın doğum yaptığı klinik değişivermiş. Ağrı kesiciler, ilaçlar ve yiyecek verilmez olmuş.
Sıcaklığın 43 dereceyi bulduğu ortamda elektrik kesintileri ve jeneratörleri çalıştıracak yakıt da olmaması yüzünden havalandırma da çalışmıyor.
Karanlıkta cep telefonu ışığında doğuma yardım eden ebe Abida “Duş alıyor üzere terliyorduk” diyor.
“Meslek hayatımın en makûs tecrübeleri oldu. Çok zordu. Ancak Taliban başa geldiğinden bu yana her gün ve her gece durumumuz bu” diye ekliyor.
Rabia’nın doğumu sağlıklı halde atlatmış olması büyük baht. Afganistan Dünya Sıhhat Örgütü sayılarına nazaran dünyada anne-bebek vefatlarında en berbat durumdaki ülke. Her 10 bin doğumda 638 bayan ömrünü yitiriyor.
Taliban’ın gelişiyle birlikte dondurulan memleketler arası yardımlar ve Taliban’ın bayan sıhhat çalışanları ve genel olarak bayanların faaliyetlerine getirdiği kısıtlamalar krizi daha da derinleştiriyor.
Sistem esasen dış yardımla ayaktaydı
Bu sayılar daha da berbattı. Lakin 2001’deki ABD işgalinden sonra anne ve yeni doğmuş bebek bakımı konusunda milletlerarası yardımlar sayesinde süratli bir düzgünleşme yaşanmıştı.
Birleşmiş Milletler Dünya Nüfus Fonu (UNFPA) yöneticisi Natalia Kanem “Şu anda acil bir durum ve büyük bir çaresizlik kelam konusu. Bunun tartısını nitekim hissediyorum” diyor.
Bayanlara yalnız bayan tabiplerin bakması ve bayanların yalnız sokağa çıkmaması kuralları her şeyi daha zorlaştırdıNüfus Fonu’nun varsayımlarına nazaran bayanlar ve kız çocuklarına dayanak için derhal harekete geçilmezse 2025 yılına kadar 51 bin anne daha ölebilir ve aile planlama kliniklerine erişemeyenlerin sayısı iki misline çıkacağı için 4,8 milyon istenmeyen gebelik daha yaşanabilir.
Geçen ay Kabil’de idarenin el değiştirmesinden sonra, misyonda kalan tek bakan olan kamu sıhhatinden sorumlu hekim Wahid Majrooh “Afganistan’da birinci adım sıhhat hizmetleri çöküyor ve maalesef anne ve bebek vefatları artacak” diyor.
Dış yardım kesilince…
Taliban’ın idareye gelmesiyle Afganistan’ın dış dünya ile irtibatı kesildi. Yabancı askerler çekilmeye başladığında Taliban’ın iktidara gelişiyle birlikte, Afganistan’ın sıhhat sisteminin önemli formda bağımlı olduğu dış yardımlar da donduruldu.
ABD ve Dünya Sıhhat Örgütü’nün de ortalarında bulunduğu Batılı bağışçı devlet ve kurumlar Taliban’ı ve kaos içindeki Kabil havaalanına yardım gereci iletmenin zahmetini münasebet gösteriyorlar.
Bu durumun sonucu olarak bayan sıhhatiyle ilgili hayat kurtaran gereç ve ilaçlara erişim de önemli formda etkilendi. Üstelik bütün bunların tam da koronavirüs salgını devrine rastlamış olması durumu daha da zorlaştırıyor.
Tabip Majrooh “Dördüncü dalga bir Covid salgınına hiçbir hazırlık yok” diyor.
Ebe Abida’nın doğum ünitesinde, dondurulan yardımlar yüzünden ambulans hizmeti de verilemez oldu zira yakıta ayırılabilecek para yok.
“Bir kaç gece evvel bir bayanın doğumu yaklaşmıştı ve büyük acı içinde olduğu için hemen ambulans çağırılmıştı. Ona taksi bulmaya çalıştık lakin bulamadık” diyor ve sürdürüyor:
“Sonunda bir otomobil bulabildiğinde çok geç olmuştu. Araçta doğum yaptı ve çok sıcak yüzünden saatlerce şuurunu kaybetti. Yaşayacağından umudu kesmiştik. Bebeğin de önemli sıhhat problemleri vardı ve elimizde onlara yararlı olabilecek hiçbir şey yoktu.”
Neyse ki bayan ve küçük kızı hayatta kalabildi. Üç gün çok yetersiz şartlardaki hastanede kaldıktan sonra taburcu edildiler.
Yeni yardım planları
BM Nüfus Fonu’ndan hekim Natalia Kanem “Fazla mesai yapıyor ve bir sistem oluşturabilmek için gece gündüz çalışıyoruz ancak fona muhtaçlığımız var” diyor. “Geçtiğimiz bir kaç haftada yaşanan sarsıcı olaylardan evvel de aslında her iki saatte bir Afgan bayan doğumda hayatını kaybediyordu” diye ekliyor.
Klinikler ve sıhhat ocaklarında işçi, ilaç, tıbbi gereç eksikliği had safhadaNüfus Fonu, Afganistan’a insani yardım için Birleşmiş Milletler’in yaptığı 606 milyon dolarlık genel bağış davetinin dışında Afgan bayanları ve kız çocuklarının sıhhat hizmetleri için 29,2 milyon dolarlık ek bağış toplamayı hedefliyor.
İnsani yardıma duyulan büyük ve acil gereksinim nedeniyle hayat kurtaracak ilaç ve sıhhat donanımının nakline ve gezici sıhhat klinikleri kurulmasına müsaade verileceğine güveniyor.
Bayan sıhhat işçisine ne oldu?
Ama şu anda en çok tasa uyandıran gelişmelerden biri hastaneler ve kliniklerde bayanlara yalnızca bayan sıhhat çalışanının bakmasına müsaade verildiği haberleri.
İsminin yazılmasını istemeyen bir ebe BBC’ye, erkek bir tabibin bir bayanı yalnız muayene ettiği için Taliban tarafından dövüldüğünü söyledi.
Ebe ülkenin doğusunda, kendisinin de çalıştığı klinikte “kadına bakacak bir bayan tabip yoksa o vakit erkek tabibin iki ya da daha fazla kişinin yanında bayanla görüşebildiğini” anlatıyor.
Genel kural olarak da Taliban idaresi bayanlara konutlarından çıkmamaları, ya da çıkacaklarsa yanlarında erkek bir akrabalarının bulunmasını bildiri etmişti.
Nangarhar eyaletinden beş aylık gebe Zarmina, “Kocam yoksul ve çocuklarımıza bakmak için çalışmak zorunda. Bu durumda ona nasıl benimle sıhhat merkezine gelmesini söyleyebilirim?” diye soruyor.
Ebe Abida bayanların yanlarında erkek olmadan dolaşamaması kuralı yüzünden Zarmina üzere bayanların, tek ebeli ve yetersiz bir kliniğe bile gidemeyeceğini söylüyor. Tıpkı formda bu kural bir çok bayan sıhhat çalışanının da işe gidememesi manasına geliyor.
Dünya Sıhhat Örgütü Afganistan’da her 10 bin şahsa 4,6 tabip, hemşire ve ebe düştüğünü söylüyor.
Bu, örgütün belirlediği “kritik seviyede yetersizlik eşiğinden” neredeyse beş kat eksik. Artık ülkeden kaçan ve işe gidemeyen sıhhat işçisi göz önüne alındığında açığın çok daha tehlikeli boyutlara gelmesi olası.
Kaçan ve istifa eden tabipler
Ağustos ayı sonlarında Taliban bayan sıhhat çalışanlarının işbaşı yapmasını istedi fakat ülkenin sıhhat sisteminden sorumlu hekim Majrooh sıhhat çalışanının kendilerini inançta hissetmesi için vakit gerekeceğini söylüyor.
Kabil’den bayan jinekolog tabip Nabizade Taliban idaresi ele geçirince istifa edip 24 saat havaalanında boşu boşuna tahliye edilmeyi beklemiş.
Çalışma arkadaşlarının birçoklarının ülkeden kaçmayı başardığını ya da istifa edip konutta beklediklerini söylüyor.
“Komşum 35 haftalık gebe ve sezaryen için gün belirlenmesi gerekiyor lakin tabibinin telefonu kapalı. Çocuğun hareket ettiğini hissetmiyor ve çok endişeli” diyor.
Devlet hastanelerinde çalışan sıhhat çalışanı son üç aydır maaş alamıyor. Abida da bunlardan biri. Maaş almadan iki ay daha çalışabileceğini düşünüyor:
“Bunu hastalarımız ve halkımız için yapmaya karar verdim. Ancak fon olmazsa sıkıntı. Bu yalnızca bizim için değil hastalarımız için de çok sıkıntı. Çok fakir beşerler.”
Yoksulluk çok derin
ABD merkezli İnsan Hakları İzleme Örgütü Human Rights Watch’un yöneticilerinden Heather Barr “Afganlar sık sık savaşta yaralananlar, ölenlerin haberlerini alıyor. Fakat bayanlar ve bebeklerin doğum sırasında önlenebileceği halde nasıl öldüklerini konuşan çok az” diyor.
Mayıs ayında Kabil’e yaptığı bir ziyarette bir hastanenin çalışanına maaş verebilmek için öteki her şeyden kesinti yaptığını görmüş. Bir çok bayan doğum yapabilmek için muhtaçlık duyulan malzemeyi cebinden almak zorunda kalıyormuş:
“Bir bayan eldivenler, sterilizasyon sıvısı ve bağlanacak sondanın masrafı için 26 dolar harcadı. Bu son parasıydı ve sezaryen olması gerekirse ameliyat bıçağının parasını da ödemesi gerekeceğini düşünerek çok bunalıyordu.”
Ama bu Mayıs ayındaydı. Artık ilaç ve tıbbi gereç kahrının artması bunların yalnızca özel sıhhat hizmetleri üzerinden bulunabilmesi demek ki bu da birçok Afgan’ın erişemeyeceği kadar kıymetli bir hizmet.
Dünya Bankası sayılarına nazaran, Afganistan nüfusunun yaklaşık yüzde 54,5’u ulusal yoksulluk hududunun altında yaşıyor. Bu insanların birden fazla erişilmesi güç kırsal bölgelerde.
Batıdaki Herat eyaletinin uzak ve fakir köylerinde hasta bakan hekim Lodi “Büyük muhtaçlıklar içinde lakin kaynakları yetersiz toplumlarla karşı karşıyayız. Felaket boyutlarında bir sıhhat krizi ile karşı karşıyayız” diyor.
Herat’taki küçük bir köyde yaşayan 28 yaşındaki Lina “Taliban idareye gelmeden evvel sıhhat ocağı bana hamilelik sırasında yetersiz beslenme ve anemi teşhisi koymuştu” diyor. Taliban idareye gelince çoban olan kocası işinden olmuş.
Ellerinde avuçlarında pek bir para olmayınca, Taliban’dan da korkan Lina suyu gelene kadar sıhhat ocağına bir daha gitmemiş.
“Kocam beni eşek sırtında götürdü. Bir ebe yardım etti de doğum yapabildim. Bebeğim çok küçük doğdu” diyor.
Bir çok Afgan ülkedeki sıhhat krizinin geri dönüşsüzlük noktasına hakikat gittiğini, ve gebe bayanlar, doğum yapan bayanlar ve bebeklerin bundan en makus etkilenenler ortasında olacağını düşünüyor.
Her şeye karşın işini sürdürmeye çalışan ebe Abida, umutsuzca “Durum her geçen gün daha berbata gidiyor. Başımıza neler geleceğini kimse bilmiyor” diyor.
Görüşülen bireylerin isimleri haberde değiştirilerek verildi.
Görseller: Getty Images fotoğrafları üzerine Elaine Jung’ın illüstrasyonları.