Taliban’ın geçmişte Afganistan’ı yönettiği devir (1996-2001), bayanlara yönelik acımasız kural ve cezalarla hatırlanıyor. Kimi bayanların başlarının kesildiği, taşlanarak öldürüldüğü ve burka giymeye zorlandığı devir, Taliban’ın 2001’deki 11 Eylül akınları sonrası ABD liderliğindeki koalisyon güçlerince iktidardan uzaklaştırması ile sona ermişti. Afgan bayanların özgürlük alanı genişlerken, kimi bayanlar bakan, belediye lideri, hakim ve polis olarak çalışmaya başlamıştı. Lakin Afgan bayanların önünde artık meçhul bir gelecek var.
‘Çaba ve fedakarlık gerekli’
Dünyanın öteki yerlerinde bir bayan gazetecinin bir üst seviye yetkili ile röportaj yapması haber niteliği taşımazdı tahminen. Afgan haber kanalı Tolo News’ın programında bayan sunucu Beheshta Arghand’ın Taliban’ın önderlerinden Mevlevi Abdulhak Hamid ile röportaj yapması ise örgütün bayan ve kız çocuklarına zalim kurallar dayattığı geçmişi nedeniyle, şaşkınlık yarattı.
Salı günü yayınlanan bu röportajda bir öteki birinci daha gerçekleşti ve birinci kere bir Taliban başkanı televizyon stüdyosunda konuştu.
Öte yandan sunucu Arghand, örgütün birtakım imtiyazlar tanıdığı izlenimi veren bu gelişmelere karşın huzursuz.
BBC‘nin sorularını yanıtlayan Arghand, Taliban’ın “Afgan bayanlarla bir sorunu olmadığı ve bayanların çalışmalarını desteklediği” istikametindeki açıklamalarına rağmen hâlâ “korktuğunu” söylüyor.
Çalıştığı televizyon kanalının haber stüdyosu kadar, bulunduğu başşehir Kabil’in de değiştiğini belirten Arghan, artık tartışmalı hususlarda konuklarına özgürce sorular yöneltemediğini, sözlerini çok dikkatli seçtiğini de kelamlarına ekliyor.
“Bir ya da iki ay sonra bize yönelik kanunlar getirecekler” diyen Arghand, kelamlarına şöyle devam ediyor:
“İstediğimizi yapmamıza müsaade vermeyeceklerini, bağımsız olmayı zorlaştıracaklarını düşünüyorum. Şu an bir reaksiyon göstermiyorlar lakin çok dikkatli olmalıyız. Ben çok dikkatliyim.”
Taliban, 1990’lı yılların sonu ile 2000’li yılların başında kendi şeriat anlayışı üzerinden çok sıkı kurallar getirmişti. Televizyon, müzik ve sinema yasaklanmıştı. Taliban’ın gücünü kaybetmesi sonrası onlarca televizyon kanalı ve 170’den fazla radyo kanalı kurulmuştu.
Fakat Taliban’ın dönüşü sonrası kimi televizyon kanallarının bayan sunucularını yayına çıkarmadığı hatta siyasi içerikli programların yerine ilahiyat bahisli sohbetlere yer verilen programlar getirildiği görüldü.
Örgüt misilleme gayeli hareketleri hayata geçirmediği için kanallar olağan akışını sürdürüyor.
Ülkede yaşayan 39 milyon insanın idaresini devralacak olan Taliban, bu hafta düzenlediği basın toplantısında bayanların “şeriat kanunları çerçevesinde” çalışmasına ve eğitim görmesine müsaade verileceğini açıkladı.
BBC Beheshta Arghand Taliban idaresinde bağımsız bir gazeteci olmanın mümkün olmayacağından korkuyor. Öte yandan Taliban savaşçılarının birtakım vilayetlerde işe giden bayanları durdurduğu bildiriliyor. BBC’ye konuşan birtakım bayanlar, korktukları için sokaklardan uzak durduklarını anlattı.
Bu kritik yol ayrımında haber merkezinde olması gerektiğini hissettiği için işine döndüğünü söyleyen gazeteci Arghand, “Kendi kendime, ‘Gitmelisin zira bu, Afgan bayanlar için çok değerli bir zaman’ dedim” biçiminde konuşuyor.
Taliban savaşçılarının haber merkezine gittiği sırada onu durdurarak, neden yanında bir erkek refakatçi olmadan tek başına seyahat ettiğini sorduğunu kaydeden Arghand, “İyi bir durumda değiliz ve bunun Afganistan’daki bayanlar için de yeterli olmadığını biliyoruz. Gelecek jenerasyonların faydasına, gayret ve fedakarlık göstermek gerekli” diyor.
‘Geçen seferki üzere değil’
BBC’ye konuşan ve Kabil’de özel bir klinikte hastalarına hizmet veren bir bayan jinekolog, siyasi çalkantıların çalışma hayatına bir tesiri olmadığını söylüyor.
İsmini vermek istemeyen jinekolog, “(Taliban’ın Kabil’i ele geçirmesinden) üç gün sonra işe geldim. Durum normaldi” diyor.
Getty Images Afganistan’da kırsal bölgelerde sıhhat hizmetleri çok kısıtlı Taliban’ın bayan hekimlerin hastanelerde ve özel kliniklerde çalışmasına müsaade vereceği istikametindeki açıklamasını hatırlatan bayan hekim, Taliban’ın kimi noktalarda insanlara faal olarak işe dönmeleri davetinde bulunduğu fakat kaygı iklimi nedeniyle birçoğunun işe gitmediğini belirtiyor:
“Çok sayıda tabip ve ebe, Taliban’ın duyurusundan ikna olmuş değil ve korktukları için de hastanelere gitmiyorlar.”
Getty Images Afganistan’da çok sayıda bayan hemşire olmak için eğitim almıştı fakat artık gelecekleri bilinmeyen. Ülkede bilhassa kırsal bölgelerde sıhhat hizmetleri ya çok kısıtlı ya da hiç yok.
Gebelikte anne ölümlerinin önüne geçmek için yetkililer, hemşire ve ebelerin sayısını artırmak gayeli tedbirler almıştı. Birleşmiş Milletler Nüfus Fonu, bütün gebe bayanların ve yeni annelerin “hayat kurtaran ebe hizmeti ve öteki hamilelik ve çocuk bakım hizmetlerine erişme hakkı” olduğunu vurguluyor.
Kabilli jinekolog, her şeye karşın umutlu. Hastaneye giderken sokakta daha az insan gördüğünü ve çok sayıda dükkanın kapalı olduğunu ancak Taliban’ın kimseyi durdurup ne giydiğini denetim etmediğini kaydediyor. “Son idareleri üzere değil. Geçen seferkine nazaran biraz daha iyi” diye vurguluyor.
‘Kadınlar örgütün gündeminde yok’
Afganistan’da Meclis’teki 250 koltuğun yüzde 27’si bayanlara ayrılmış durumda ve şu anda Meclis’te 69 bayan milletvekili bulunuyor.
Anda Taliban’ın hiyerarşisinde bayanlara yer vermiyor olması nedeniyle, kapsayıcı bir hükümet kurup kurmayacakları da belirsizliğini koruyor.
Farzhana Kochai Farzhana Kochai yeni hükümette bayanlara nasıl bir rol biçileceğini bilmediklerini söylüyor. Bayan milletvekillerinden Farzhana Kochai, “Gündemlerinde ne var bilmiyoruz. Bayanlar hakkında hiç konuşmuyor olmaları bizi endişelendiriyor” diyor.
Bayanları dışarıda bırakan bir hükümet yapılanmasının milletlerarası toplum ve sivil toplum nezdinde sorumlu görülmeyeceğini belirten Kochai, “Kadınlar toplumun dışına atılmamalı. Çalışmaya devam etmeli, hükümette ve istediğimiz her yerde var olmayı sürdürmeliyiz” diyor.
Farzhana Kochai Afgan Meclisi’nde koltukların yüzde 27’si bayanlara ayrılmıştı. Sokaklardaki bayan sayısının azalması üzere ani değişimlerin kendisini çok rahatsız ettiğini söyleyen Farzhana Kochai, birtakım bayanların işe ve okula geri döndüğünün de farkında.
“Tüm bayanlar korkup kendilerini meskene kapadı üzere bir şey yok fakat bayanlar toplumsal, ruhsal ve politik bir değişimden geçiyor” diyen Kochai, şöyle devam ediyor:
“Çoğumuz saklanıyoruz. Toplumsal medyada bile olamıyoruz, işimizi yapamıyor, konutlarımızdan çıkamıyoruz.”
“Kabil’de çok sayıda bayan burka satın alıyor. Televizyon ekranlarında ve öteki yerlerde bayanları göremiyoruz.”
Kochai Taliban’ın dönüşünden evvel de silahlı kümelerden tehdit alıyordu. Artık onun üzere radikal kümelere muhalif çok sayıda bayan siyasetçi gizleniyor.
Haber sitesi Independent’a konuşan Afganistan’ın en genç ve birinci bayan belediye lideri 26 yaşındaki Zarifa Ghafari de “Oturmuş gelmelerini bekliyorum. Bana ya da aileme yardım edebilecek kimse yok. Benim gibiler için gelecekler ve beni öldürecekler” kelamlarıyla öldürülmekten korktuğunu anlatmıştı.
- Afganistan’da bayanların ve kız çocuklarının hangi kazanımları tehdit altında?
- Taliban tehdidi altındaki Afgan bayanlar anlatıyor: ‘Bizi öldürmeye geliyorlar’
- Taliban denetimindeki bölgelerde yaşayan Afganlar anlatıyor: ‘Ne derlerse onu yapmak zorundayız’
‘Onlara güvenmiyorum’
Can güvenliğinden korksa da sesini çıkarmak zorunda olduğunu söyleyen Durrani, “Bugün savaşacağım ki gelecek jenerasyonlar tüm bu çatışmalar ile yüzleşmek zorunda kalmasın” diyor.
Getty Images Taliban’ın kız okullarını kapatacağı kestirim ediliyor. Taliban önderlerinin bayan hakları konusunda muğlak açıklamalar yaptığını belirten Durrani, geçtiğimiz günlerde sokaklardaki savaşçıların ise iddia edildiği üzere davrandığını belirtiyor ve şöyle devam ediyor:
“Herat’taki kızlar üniversitelerine gidemedi, Kandahar’da kız çocuklarına konuta gitmeleri söylendi ve bayanların erkek akrabalarına bankalardaki konumlarına geçmeleri söylendi.”
“Taliban farklı ülkelerden gelecek meşruiyetin arayışında, Afganistan’ın legal hükümeti olarak tanınmak istiyor. Pekala uygulamada ne yapıyorlar?
“İki seçenek var. Ya alanda savaşçılarını denetim edemiyorlar, ya da nitekim legal sayılmak istiyor fakat işe koyulmaya da yanaşmıyorlar. Bunlar iki büsbütün farklı şey.”
Taliban’ın “kadın haklarından” bahsettiğinde neyi kast ettiği de, Durrani için bir soru işareti.
BBC Durrani Taliban’ın söylediği ile savaşçıların uygulamada yaptığı ortasında fark olduğu görüşünde Durrani, “Taliban’ın kast ettiği hareket hakkı mı, toplumsallaşma hakkı mı, siyasi haklar mı, yoksa oy verme hakkı mı?” diye soruyor.
Öte yandan Almanya, Taliban’ın bayan haklarını garantiye almaması durumunda ülkeye tüm yardımları durduracağını açıkladı.
Birtakım yorumcular Taliban’ın global başkanların kalbini kazanmak için bayanlara daha fazla özgürlük tanıyacağı görüşünde.
Malala Yardım Kuruluşu’ndan eğitim alanındaki çalışmaları nedeniyle ödül alan Durrani, kız çocuklarının Taliban’ın okula gitmeyi yasaklaması durumunda internetten eğitim almak zorunda kalacağını vurguluyor.
Örgütün okul müfredatını da değiştireceğinden kaygı eden Durrani, “Kızlar her Afgan’ın aslında aldığı İslam bahisli dersleri mi alacak yoksa genel müfredattaki öteki dersleri almaya devam edebilecekler mi?” diye soruyor, “Bu hususta onlara güvenmiyorum” diye de ekliyor.
‘Tek istediğim özgürlük’
Kabil’de güvenliği nedeniyle ismini gizleyen ve Azada lakabını kullanan genç bir bayan teşebbüsçü de Taliban’ın vaatlerine kuşkuyla yaklaşıyor.
“Azada, özgür olan manasına geliyor. Benim de tek istediğim özgürlük. Bu yüzden bu ismi seçtim” diyen Azada, tüm Afganların dahil edildiği bir hükümet istiyor:
“Taliban’ı, direnişçi kümesi, olağan kümesi , farklı dinlerden herkesi kapsayan yeni bir hükümet istiyorum. Bunu başarabilirsek yeni bir ülke, yeni bir gelecek inşa ederiz. Tahminen daha bile parlak bir gelecek…”
Getty Images Bayanların işlettiği dükkanların durumu da belgisiz Öte yandan gerçeklik şimdiden yüzünü göstermeye başladı. Dükkanı kapanan Azada ekonomik özgürlüğünü kaybederken, çok sayıda insan üzere ülkeyi terk edebilecek şartlara sahip değil.
Taliban’ın eski devrindeki kurallarına dair anılar hâlâ Azada’nın hafızasında. Bayanlara karşı saldırgan davranan Taliban’ın artık de daha güzel davranacağını beklemediğini belirtiyor Azada. “Kıyafetlerini, saç ve sakalını değiştirmemişler, niçin fikirlerini değiştirmiş olsunlar ki? Bu söylentilere inanmıyorum” diyor.
Taliban’ın bayanlar kadar farklı etnik kümeleri da dışlayacağı yorumunu yapan Azada, yeni bir şiddet sarmalının baş göstereceğine inanıyor:
“Savaş çıkacak. Savaşmazsak, hayatta kalamayız. Ben de onlardan biri olacağım. Tahminen hayatımı kaybedeceğim lakin sorun değil. Yavuz olmak zorundayım. Afganistan’dan kaçamam. Tek seçeneğim bu.”
