Almanya Federal Cumhuriyeti’ni 16 sene aralıksız yöneterek hem ülke hem de dünya siyasetine güçlü bir iz bırakan Angela Merkel, bu periyotta Türkiye’nin Avrupa ile alakalarının seyri açısından kritik bir rol oynadı.
Türkiye’nin Avrupa Birliği (AB) üyeliğine kategorik olarak karşı çıkan lakin hem mülteci hem de güvenlik siyasetlerinde Türkiyesiz bir denklem olmayacağını gören Merkel, iktidarının son yıllarında yaşanan derin Türkiye-AB tansiyonunun soğutulmasına katkıda bulundu ve ilgilere yeni bir çerçeve oluşturulmasını sağladı.
Hristiyan Demokrat siyasetçi Angela Merkel, iktidara 18 Eylül 2005’de yapılan genel seçimlerde geldi. Türkiye AB ile tam üyelik müzakerelerine Alman seçimlerinden yalnızca 15 gün sonra, 3 Ekim 2005 tarihinde başlamıştı ve daha o vakitten Türkiye’nin müzakere sürecinin, 2021’e kadar sürecek iktidarında Merkel’i en çok meşgul edecek mevzulardan biri olacaktı.
Merkel, 1998-2005 ortası Almanya’yı yöneten toplumsal demokrat ve yeşiller koalisyonundan farklı olarak Türkiye’nin AB’ye iştirak sürecini desteklemeyeceğini lakin bu ülke ile “imtiyazlı ortaklık” diye tanımladığı bir alaka kurmayı tercih edeceğini söz ediyordu.
Merkel, daha Şubat 2004’te ana muhalefet önderi sıfatıyla Ankara’ya yaptığı ziyaret sırasında “Türkiye’nin AB üyeliğini desteklemiyoruz. İmtiyazlı iştirak öneriyoruz” açıklamasını yapmış, o periyot Başbakan olan Recep Tayyip Erdoğan’dan “Almanya’da şu anda iktidar partisinin ortaya koşmuş olduğu tutum yanında, muhalefet partisi durumunda olan Hıristiyan Demokrat Parti’nin bu türlü bir siyasi birlikteliği ortaya koyamayışını gerçekten anlamış değilim” karşılığını almıştı.
Alman Şansölyesi, bu yaklaşımını iktidarı boyunca değiştirmedi ve AB’nin Türkiye’yi tam üye olarak almasının imkanlı olmadığını ve sürecin açık uçlu olduğunu vakit zaman lisana getirdi.
Türkiye ile bağlantılarda 3 ana devir
Merkel’in uzun iktidarı Türkiye ile bağlar açısından 3 ana devirde kıymetlendirilebilir:
- Görece sakin geçen lakin 2013 Seyahat protestosu sürecinde çalkantılar yaşanan 2005-2016 devri
- Alman Parlamentosu’nun “Ermeni Soykırımı’nı” kabul etmesi ile başlayan ve giderek artan tansiyonun yaşandığı 2016-2019 periyodu
- Türkiye’nin Avrupa ile bağlarında yumuşama işaretleri görülen 2019 sonrası devir.
Kasım 2005’de Başbakanlık koltuğuna oturan Merkel’in birinci iktidar yıllarında Türkiye ile bağlantılarda değerli meseleler yaşanmadı. Almanya’da yaşayan üç milyondan fazla Türk vatandaşının yarattığı siyasi ve toplumsal bağlar ile iki ülkenin ağır ekonomik ve ticari alakalarına gölge düşürmek istemeyen Merkel bu süreçte dikkatli bir siyaset izlemeyi tercih etti.
Bu devirde bağların merkezinde Türkiye-AB tam üyelik müzakerelerinin yer alması, Kıbrıs Cumhuriyeti’nin AB üyesi olması ve Fransa’da iktidara gelen Cumhurbaşkanı Nicolas Sarkozy’nin Türkiye’nin iştirak sürecini engelleyici siyasetleri, Almanya Başbakanı Merkel’in öne çıkmasına gerek olmadan süreci yürütmesini sağladı.
2007’nin birinci 6 ayında AB periyot başkanlığını üstlenen Almanya, bu süreçte 3 müzakere başlığını birden açarak Türkiye’nin iştirak sürecine direkt mahzur olmayacağı iletisini verdi. Lakin tıpkı Almanya, 2007 sonunda, Gümrük Birliği Mutabakatı’nı Kıbrıs Cumhuriyeti’ni de içine alacak halde genişleten Ankara Protokolü’nü uygulamayan Türkiye’nin müzakere sürecine sekte vuran AB kararlarına takviye verdi ve iştirak sürecine önemli bir engelleme getirmiş oldu.
Birinci buhran 2008’de yaşandı
Merkel’in uzun iktidarı boyunca ona misyonda eşlik etmeyi başarmış iki başkan, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ve Rusya Devlet Lideri Vladimir Putin oldu. Erdoğan ve Merkel, bu müddet içerisinde onlarca sefer yüz yüze ve telefonda görüşmüşler, en sorunlu süreçleri diyalog halinde kalarak çözmeye çalışmışlardı.
Merkel’in iktidarın 3. yılında, yani 2008 yılında Almanya’ya bir ziyaret gerçekleştiren Cumhurbaşkanı (o periyot Başbakan olan) Erdoğan’ın Köln’de 20 bine yakın Türk vatandaşının katımıyla bir toplantı gerçekleştirmesi ve burada örtülü bir halde Alman idaresini “asimilasyonla” suçlaması birinci kıymetli gerginlik kaynağı olarak kayda geçmişti. Köln’de yapılan bu toplantı ve Türk hükümetinin Almanya’daki Türkler üzerinden iç siyasetini bu ülkeye taşıması, gelecek yıllarda yaşanacak çok daha büyük çaplı siyasi buhranların bir öncüsü olarak değerlendirilmiş ve Alman siyasetinde tartışılan bir husus olmuştu.
Merkel 2009’da Erdoğan da 2011’de tekrar seçilerek iktidarlarını pekiştirdiler ve birlikte çalışmaya devam ettiler. O devirde Türkiye’nin ekonomik olarak uygun bir seyir izlemesi, Arap Baharı ve Suriye buhranlarında Batı ile birlikte hal takınması Avrupa ile bağlarına de olumlu bir öge olarak yansıyordu. Ayrıyeten Türk hükümetinin Kürt sorunun siyasi yollarla tahlili için başlattığı süreç de Batı tarafından destekleniyor ve çok olumlu karşılanıyordu.
Bu olumlu noktalara rağmen 2010 anayasa değişikliği ile yargı bağımsızlığına gölge düşüren adımlar atması, hükümetin ıslahat sürecini giderek daha ağırdan alması ve kişisel haklar ve temel özgürlükleri ihlal edici uygulamaları gündeme getirmesi korku ögesi olarak not ediliyordu. 2010-2013 ortası hiç müzakere başlığı açılmamış olması bunun bir sonucu olarak görülüyordu.
2013 Gezi Protestosu ve Almanya eleştirisi
Türk-Alman bağlantılarının yakın geçmişinde yaşanan büyük tansiyonun fitilini 2013 Seyahat Protestosu sırasında yaşananlar yakmıştı.
Adalet ve Kalkınma Partisi’nin (AKP) yönettiği İstanbul Büyükşehir Belediyesi’nin Taksim Seyahat Parkı’na ait yapılaşma planlarına başta gençler olmak üzere toplumun bir bölümün verdiği reaksiyon, hükümetin bu yansıları orantısız güç kullanarak bastırma yoluna gitmesi, protestoların çok kısa müddette ülkenin büyük kentlerine sıçramasına sebep olmuş ve protestolar bir aydan fazla bir müddet devam etmişti.
Erdoğan ve hükümeti, bu protestoların Türk iktisadının çok önemli bir yükselişe geçtiği sırada yaşandığını ve Türkiye’nin sıçramasını engellemek isteyen Batılı dış güçler tarafından çıkarıldığını tez etmişti.
AKP’ye yakın gazetelerde, seyahat hareketlerinin gerisinde Türk Hava Yolları ile rekabette geri düştüğü sav edilen Lufthansa ve Almanya ve İngiltere merkezli faiz lobisi olduğu tez ediliyordu. Erdoğan da siyasi konuşmalarında bu ögelere yer veriyor lakin birçok vakit ülke ismi vermemeye dikkat ediyordu.
Almanya ile Türkiye’yi bu süreçte karşı karşıya getiren açıklamalar devrin AB Bakanı Hâkim Bağış’tan geliyordu. Seyahat hareketleriyle ilgili birinci açıklamalarında itidal tavsiye eden ve Türk hükümetini protestocularla diyalog kurmaya çağıran Merkel, güvenlik güçlerinin güç kullanımı sonucunda ölümlerin yaşanmasıyla birlikte tonunu arttırmış ve imajlardan “şoke olduğunu, dehşete düştüğünü” kaydetmişti.
Hükümran Bağış ise “Almanya’nın saygıdeğer Şansölyesi evvel kendi ülkesinde ırkçılığa son vermek için ortaya çok önemli gayretler ortaya koymalıdır. Kendi ülkesinde devam eden ‘ırkçılık’ bahisli davalarda yargının şeffaflığı konusunda hassasiyet göstermelidir. İğneyi kendilerine batırdıktan sonra çuvaldızı getirsinler, biz onu göğüslemeye hazırız lakin kendilerine gelince hiçbir formda göstermeleri gereken hassasiyeti göstermeyenlerin bu türlü günlerde bize ders vermeye kalkmaları süreci istismar etmeye kalkmaları nitekim düşündürücüdür” diyerek Merkel’e karşılık vermişti.
Bu açıklama üzerine Alman Dışişleri Bakanlığı, Türkiye’nin Berlin Büyükelçisi’ni bakanlığa davet etmiş, karşılık olarak Türkiye de Alman Büyükelçi’yi bakanlığa çağırıp reaksiyon göstermişti. Bu tansiyon, AB’nin Haziran ayında açmayı planladığı 22 no’lu Bölgesel Siyaset ve Yapısal Araçların Uyumu başlığının Kasım ayına kadar ertelenmesi sonucunu doğurmuştu.
2016 mülteci muahedesi ve artan işbirliği
Türkiye’nin son devirde AB ile alakasının temelini oluşturan mülteci mutabakatı şahsen Almanya Başbakanı Merkel ile o devir Başbakan koltuğunda oturan Ahmet Davutoğlu ortasında yapılan müzakereler sonunda Mart 2016’da şekillendi.
Davutoğlu, 2014’te Erdoğan’ın Cumhurbaşkanı seçilmesinin akabinde AKP Genel Lideri ve Başbakan olmuş ve istifa etmek zorunda bırakıldığı Mayıs 2016’ya kadar yürütmenin ve münasebetiyle diplomasinin de başı olmuştu.
Davutoğlu’nun istifa nedenleri ortasında Merkel ile yaptığı muahededen Erdoğan’ın duyduğu rahatsızlığın da yer aldığı, Ankara’da sıkça yapılan bir değerlendirmeydi. Suriyeli mültecilerin Türkiye’de barındırılması karşılığında AB’nin mali takviye vermesi olarak özetlenecek muahede, 2015’de yaklaşık 800 bin mülteciye kapılarını açan Almanya ve genel olarak AB’yi büyük bir problemden kurtarmış ve Merkel’i Avrupa’nın en önde gelen ve saygın siyasetçisi seviyesine çıkarmıştı.
Bunun da ötesinde mülteci mutabakatıyla sağlanan işbirliği, Türkiye ile AB ortasında yeni bir anlayışı öne çıkarmış, bağlantıların en şiddetli süreçlerinde bile taraflar ortasındaki diyaloğun büsbütün kesilmesine ve geri dönülemez noktalara gelinmesine mahzur olan bir istikrar yaratmıştı.
Münasebetlerde en gergin periyot: Alman Parlamentosu’nun ‘Ermeni Soykırımı’ kararı
Türkiye-Almanya ilgilerinin son yıllarında yaşanan tansiyonların başlangıcı, Alman Parlamentosu’nun Haziran 2016’da “Ermeni Soykırımı’nı tanıma” kararı ile oldu. Merkel’in ve üst seviye hükümet temsilcilerinin katılmadığı oylamada, “1915-1916 periyodunda Ermenilere ve öteki Hıristiyan azınlıklara dönük soykırımı hatırlama ve anma” başlıklı tasarı kabul edildi.
2. Dünya Savaşı sırasında Musevilere uyguladığı soykırımla dünya tarihinin en karanlık sayfalarını oluşturan Almanya’nın Osmanlı İmparatorluğu üzerinden Türkiye ve Türkleri soykırımla suçlaması Türk toplumunda önemli bir rahatsızlık bir tesir yarattı. Cumhurbaşkanı Erdoğan, bu kararın Türk-Alman bağlarında önemli hasarlar yaratacağını söylemesine rağmen Berlin’e karşı somut ve direkt yaptırım kararı almaktan kaçındı.
Bununla birlikte Ankara’nın bir küme Alman milletvekilinin İncirlik Üssü’nde konuşlu Alman askerlerini ziyaretini engellemesi Berlin’de son derece olumsuz biçimde karşılandı ve bu birliklerin Ürdün’deki diğer bir üsse taşınması sonucunu doğurdu. Almanya, tıpkı süreçte, NATO vazifesi kapsamında Türkiye’nin Suriye sonuna konuşlandırdığı Patriot füze sistemlerini de geri çekme kararı aldı. Bu devirde başlayan tansiyon, Türk-Alman savunma sanayi ilgilerine daha çok tesir etmeye ve Alman idaresinin Türkiye’ye satılacak savunma sanayi eserlerine daha çok mani üretmesine de yol açtı.
15 Temmuz darbe teşebbüsünün bağlara tesiri
Türk-Alman münasebetlerinde tansiyonu artıran bir öbür süreç 15 Temmuz 2016’da yaşanan darbe teşebbüsü oldu. Darbe teşebbüsüyle ilgili askeri ve sivil yöneticilerin Almanya’dan sığınma talebinde bulunmuş olmaları ikili münasebetlerde yaşanan önemli meselelerin kaynağını oluşturdu. Bununla birlikte Can Dündar üzere gazetecilerin de Almanya’da yerleşik olmaları, iki başşehir ortasındaki ilgileri gerginleştirdi. Bu mevzular Merkel’in Türkiye ve Erdoğan’ın Almanya ziyaretleri sırasında sıkça gündeme geldi ve taraflar birbirlerinin konumunu eleştirmekten geri kalmadı.
Angela Merkel, bu mevzularda yorum yapmaktan kaçınırken, Türkiye ile ilgilerin bu meselelerin ötesinde bir kıymet teşkil ettiği iletisini hem Alman hem de Türk yetkililere vermekten kaçınmıyordu.
Türk-Alman münasebetlerinde asıl sarsıntı ise 2017 başlarında Türkiye’de anayasa referandumu öncesinde yaşandı. Almanya’nın Türk siyasetçilerin Almanya topraklarında referandum kampanyası yapmasını yasaklaması, Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu’nun uçuşuna müsaade vermemesi; iktisat ve adalet bakanlarının Almanya programlarının iptal edilmesi AKP tarafından çok sert reaksiyon verilmesine neden oldu.
Almanya’ya ‘Nazi’ suçlaması
Erdoğan, Mart 2017’de yaptığı bir açıklamada, “Almanya’da arkadaşlarımızı konuşturmuyorlar. Varsınlar konuşturmasınlar. Yani konuşturmamakla Almanya’daki oyların ‘evet’ değil de ‘hayır’ çıkacağını mı zannediyorsunuz? Ey Almanya, sizin demokrasiyle yakından uzaktan alakanız yok. Sizin şu andaki uygulamalarınız geçmişteki Nazi uygulamalarından farklı değil, bunu bu türlü biliniz” tabirleriyle Berlin idaresine en sert eleştiriyi getirmişti.
Almanya’nın akabinde Hollanda da emsal bir yasak getirmiş lakin periyodun Toplumsal Siyasetler Bakanı Fatma Betül Sayan Kaya Almanya’dan karayoluyla Hollanda’ya geçmiş ve Rotterdam’da Türk toplumu ile bir ortaya gelmişti. Bakan Kaya, Hollanda makamları tarafından ülkeden çıkartılmış ve durum önemli bir siyasi buhrana dönmüştü. Bu olaylar, Türk siyasetçilerin Avrupa topraklarında siyasi kampanya düzenlemesine dönük engellemelerin ortaya çıkmasına neden oldu.
Buhran süreçlerinde ön planda olmamaya itina gösteren Merkel, Türk yetkililerden gelen Nazi suçlamalarının üzücü olduğunu söylemiş ve “Bu benzetmeler Almanya’da Nazi periyodunda yaşananları kıymetsiz gösteriyor. Türkiye’nin Nazi benzetmeleri durmak zorunda,” diye konuşmuştu.
Merkel’in yönetimindeki Almanya ile Türkiye ortasında yaşanan bir sonraki buhranın kaynağını Türk yetkililerin çeşitli kabahatlerden yakalayıp yargıladığı Alman vatandaşları oluşturdu. Bu sürecin sembol davası ise Türk kökenli Alman gazeteci Deniz Yücel ile ilgili olandı. Yücel, terör örgütlerine takviye olmak kabahatini işlediği teziyle yakalanmış ve yaklaşık 20 yıla yakın mahpus cezasıyla yargılanmıştı.
Erdoğan’ın, “Ben bu makamda olduğum sürece bu kişi hür bırakılmayacak” dediği Yücel’in Şubat 2018’de bırakılması ve tıpkı gün özel uçakla Almanya’ya dönmesi hem Türkiye’de hem de Almanya’da uzun müddet tartışıldı. Bu adımın Merkel’in Erdoğan ile yaptığı temasların akabinde sağlandığı da basında yer aldı. Bu devirde Ankara’da misyon yapan Alman Büyükelçi Martin Erdmann, Türk-Alman bağlarının “buzul çağı” olarak nitelemişti.
- Merkel’in siyasi mirası ne olacak?: ‘Avrupa’nın Kraliçesi’nin tacındaki pırıltılar ve lekeler
- Almanya’da anketlere nazaran TV tartışmasının galibi Toplumsal Demokrat Parti’nin başbakan adayı Olaf Scholz
- Angela Merkel, Almanya’yı nasıl değiştirdi?
AB ile Akdeniz buhranı ve Merkel tahlili
Türkiye ile Almanya ortasındaki sıkıntıların tahlil sürecine girdiği 2018 ve 2019 başında, bu defa Ankara-Brüksel sınırında tansiyon artmış ve AB, Doğu Akdeniz konusunda Yunanistan ve Kıbrıs Cumhuriyeti lehinde durum alarak Türkiye ile tansiyonun arttığı bir noktada devreye girmişti.
Doğu Akdeniz buhranında siyaseten üye ülkeler Yunanistan ve Kıbrıs’ın yanında yer alan Almanya, bu duruma karşın tansiyonun daha da artmasını engellemek üzere etkin bir siyaset izlemişti. 2019’un ikinci yarısında devir lideri olan Almanya’nın Başbakanı Merkel, tansiyonun daha da artmasını engellemek üzere bir siyaset oluşturmuş ve hatta Yunanistan ile Kıbrıs Cumhuriyeti’nin reaksiyonuna rağmen itidalli bir siyaset izlemişti.
Merkel, bir taraftan Erdoğan ile temasta kalmış, başka taraftan AB’nin tepkiselliğini muhakkak ölçüler içinde tutmaya çalışmış ve sorunun geri dönülmez bir çatışmaya dönüşmesini engellemişti.
AB’nin Aralık 2019 doruğunda Türkiye ile olumlu gündeme atıf yapılan sonuç bildirgesinin mimarlarından olan Merkel, başta Doğu Akdeniz ve Kıbrıs olmak üzere tek taraflı adımların atılmaması durumunda Türkiye ile sürecin daha da ileriye götürüleceği bildirisini vermiş ve AB-Türkiye ilgilerine güçlü bir şartlılık denklemi yaratmıştı.
Merkel’in teşebbüsleri sonucunda Türkiye, araştırma gemilerini Doğu Akdeniz’den çekmiş ve Yunanistan ile hem ikili hem de NATO’da diyaloğa girişmişti. Bu süreç, AB’deki birçok ülke tarafından benimsenmiş ve Türkiye ile sıkıntıların tahlili için diyalog kanallarının açık olması gerekliliği öne çıkmıştı.
Afganistan ve Suriye çatışma ortamlarında yaşanan süreçler de AB ile Türkiye ortasında daha yakın işbirliği ihtiyacını ortaya çıkarmış, bu da Merkel’in Türkiye stratejisinin daha fazla ülke tarafından olumlu karşılanmasına neden olmuştu.
Bu son örnekte olduğu üzere Merkel’in Türkiye ile ilgilerde yerleştirmeye çalıştığı yeni formülün birçok AB ülkesi tarafından benimsendiği, bu durumun Merkel’in etkin siyaseti bırakmasının akabinde belirli bir devir daha süreceği öngörülen ögeler ortasında.
