Fehim Taştekin
Türkiye’nin Suriye’ye yeni askeri harekât planları Rusya ve ABD’yi alanda yeni durumlar almaya iterken siyasi alanda kıymetli gelişmeler yaşanıyor. Rus ve Amerikan tarafı Ankara’nın beklediği ‘yeşil ışığı’ yakmayıp muhtemel Türk askeri müdahalesi önünde caydırıcı tedbirlerle meşgulken Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) Dışişleri Bakanı Abdullah bin Zayed 9 Kasım’da Şam’ı ziyaret etti.
Şam’la münasebetlerin askıya alındığı 2011’den beri bir unsur imza atan Zayed beraberindeki heyetle, Suriye Devlet Lideri Beşar Esad ve Dışişleri Bakanı Faysal Mikdad’la görüşmeler yaptı.
İkili bağlar, ortak çıkar alanlarında iştirakin geliştirilmesi ve hayati kesimlerde yatırım uğraşlarının ağırlaştırılması ele alındı. BAE liderliğinin Suriye’nin istikrara kavuşması ve yine inşasına yardım kelamı iletildi. Somut olarak Şam kırsalında 300 megavat kapasiteli bir fotovoltaik tesisin kurulması kararlaştırıldı.
BAE’nin rolü: Ötekiler için köprü kurmak
Son ziyaret adım adım ilerleyen olağanlaşma sürecinde yeni bir eşiğe işaret ediyor. 27 Aralık 2018’de elçiliğini yine açtığından beri münasebetleri maslahatgüzar düzeyinde sürdüren BAE, 2020’de Covid-19 patlak verdiğinde göstere göstere Suriye’ye yardım elini uzatmıştı.
Geçen ayın beşinde BAE idaresi 1973 Arap-İsrail Savaşı’nın yıldönümü vesilesiyle Suriye’nin liderliğini tebrik ederek Şam’a karşı Arap dünyasında oluşan olumsuz algıyı amaç almıştı.
20 Ekim 2021’de Abu Dabi Veliaht Prensi Muhammed bin Zayed, Esad’la ikinci telefon görüşmesinde diyaloğu sürdürme kararlılığını vurgulamıştı.
Bu görüşmeye paralel olarak Covid-19 nedeniyle Ekim 2021’e ertelenmiş “Expo 2020 Dubai” kapsamında iki ülkenin iktisat bakanları bir ortaya gelmişti. Ekonomik münasebetleri geliştirmeye dönük bir mutabakat sağlanırken Suriye-BAE İşadamları Kurulu’nun tekrar canlandırılması kararlaştırılmıştı.
Dışişleri Bakanı Abdullah’ın ziyareti, Şam’la bağlantıları olağanlaştırmaya yönelik Arap ülkeleri ortasındaki değişen havayı biraz daha olgunlaştıracak bir potansiyel taşıyor. Emirlikler kendi misyonunu, BAE Devlet Lideri Diplomasi Danışmanı Enver Gargaş’ın tabiriyle “köprüleri kurma ve bağlantıları güçlendirme” olarak niteliyor.
Bu ziyaretin nasıl bir art fonda geliştiği de çok değerli. Eylül’de ABD’nin Sezar Yasası ile dayattığı yaptırımların fiilen delecek biçimde Lübnan’ın güç krizini çözmek üzere Suriye üzerinden Mısır doğalgazı ve Ürdün elektriğini taşıyan eski sınırların devreye sokulması planı gündeme gelmiş, bu minvalde Lübnan’dan bakanlar Şam’ı ziyaret etmiş, daha sonra Suriye, Mısır, Ürdün ve Lübnan’ın güç bakanları Amman’da buluşmuş, devamında da Suriyeli bakanlar iki farklı heyet halinde Ürdün’de temaslarda bulunmuştu.
Ürdün Hükümdarı’nın yol haritası
Bütün bunlar Ürdün Hükümdarı Abdullah’ın Temmuz’da ABD Lideri Joe Biden’la, Ağustos’ta Rusya Devlet Lideri Vladimir Putin’le yaptığı görüşmelerin gölgesinde gelişiyor.
Merkezi Londra’da bulunan memleketler arası yayın yapan Şark’ul Evsat gazetesine nazaran Kral Abdullah, Suriye’de rejim değiştirme planının yüksek maliyetli bir başarısızlık olduğunu, Güvenlik Kurulu’nun 2254 sayılı kararına dayalı tahlil düzeneğinin ilerlemediğini ve ortada bir çıkış stratejisinin olmadığını vurgulayıp Şam’la çalışmanın önünü açacak yeni bir teklif sundu.
Kademeli bir strateji öngören bu teklif şu konuları içeriyor:
Halkın acılarına ve insani yardıma odaklanılması, sığınmacıların dönüşünü kolaylaştıracak programların hazırlanması, siyasi değişiklik taleplerine karşılık rejime teklifler sunulması, bu çerçevede yaptırımların kaldırılması ve kademeli olarak diplomatik münasebetlerin yine tesis edilmesi, tahlile yönelik Suriye idaresini dahil eden bir sistemin kurulması, Suriye’nin Arap Birliği dahil memleketler arası platformlara dönüşünün sağlanması, terörle gayretin güçlendirilmesi, Rusya’nın rolünü teslim edip birlikte çalışılması, İran nüfuzunun sonlandırılması ve kesin olarak Amerikalılar ve Türkler dahil tüm yabancı güçlerin çekilmesi.
Böylesi bir yerde 29 Eylül’de Ürdün-Suriye ortasındaki Cabir/Nasip Hudut Kapısı yine açıldı; Şam-Amman uçak seferleri tekrar başlatıldı. 3 Ekim’de Kral Abdullah 10 yıl sonra birinci defa telefonla görüştüğü Esad’a Suriye’nin egemenliği, istikrarı ve toprak bütünlüğüne takviyesini lisana getirdi.
ABD rahatsız mı?
Bu adımlar karşısında ABD Dışişleri Bakanı Antony Blinken, Esad’la olağanlaşmayı desteklemedikleri açıklamasını tekrarlasa da Biden idaresi şimdiye dek engelleyici bir tavır sergilemedi. Haliyle BAE ve Ürdün’ün adımları Washington’ın zımni isteği dahilinde gelişen teşebbüsler olarak görülüyor.
Arap medyası da Ürdün Hükümdarı’nın, Suriye ile ilgileri başlatma ve bundan ötürü Sezar yaptırımlarına maruz kalmama konusunda Biden’ı ikna ettiğini yazıyor.
Amerikan idaresinin Suriye üzerine değerlendirmelerini etkileyen iki temel sıkıntı var: İran ve İsrail.
İsrail’le bağlantıları olağanlaştıran bir ülke olarak BAE’nin Şam açılımı İsrail-Amerikan ekseninde İran’ı geriletecek bir Arap inisiyatifi olarak ele alınabilir.
Ayrıyeten Haziran’dan beri Suriye özelinde süren Amerikan-Rus diyaloğu ve Tel Aviv-Moskova sınırında Suriye’deki İran-Hizbullah varlığına karşı ortak değerlendirmeler Şam’ı etkileyecek kanalların açılmasını içeriyor olabilir.
Arap sokağındaki değişimi tetikleyen faktörler
Suriye Dışişleri Bakanı Faysal Mikdad, Eylül ayında BM Genel Şurası toplantısına katıldıSuriye Dışişleri Bakanı Faysal Mikdad Eylül’de BM Genel Konseyi toplantıları için gittiği New York’ta çok sayıda ikili görüşme gerçekleştirmiş ve Suriye’ye yönelik halin değiştiği izlenimiyle dönmüştü.
Amman’ın Şam’a teveccühü milletlerarası alanda ‘meşruiyetin tesisi’ bakımından kıymet arz ederken Emirliklerin rolü elindeki finansal güç nedeniyle Arap ülkelerini daha fazla etkileme kapasitesine sahip.
Bu teşebbüsleri, Mısır’ın bölgesel liderliği üzerindeki pasları sökmeye çalışırken Suriye’yi kazanma eforu ve Cezayir’in kendi devir başkanlığında Arap Birliği’ndeki Suriye’nin koltuğunu iade etme amacıyla birlikte ele almak gerekiyor.
Cezayir Dışişleri Bakanı Ramtane Lamamra, Suriye’yi Arap Birliği’ne döndürme vaktinin geldiği ve BAE Dışişleri Bakanı’nın Şam ziyaretinin Araplar ortası uzlaşmazlığı aşmaya yardımcı olacağı bildirisini verdi. Cezayir Mart ayındaki doruğa kadar ortak bir Arap kararının oluşmasını umuyor.
Fotoğrafın geneline bakıldığında Şam’ı Arap kalbine döndürmeye yönelik bir ruhsal ivmenin yükseldiği görülüyor.
Bu eğilimi besleyen belirli temel dertler da var.
Birincisi Suriye’ye yönelim Arap tecridinin Türkiye ve İran’ın müdahale ve nüfuz alanı açtığı tespiti belirli ülkeler için çıkış noktası haline geldi. Bu ülkeler ‘neo emperyal’ bir çerçevede gördükleri Türk-Fars tesirini geriletmek için Suriye’yi artık bir Arap problemi olarak ele almak istiyor.
Çatışmacı rekabetin Türkiye ve İran’a alan açtığını düşünenler, bunu zıddını çevirmek için de BAE’nin suları test eden hareketini dikkatle izliyor. Süratli davranabilen, çapraz alakalara girebilen ve bir seçenekten başkasına rahat sıçrayabilen BAE üzere bir ülkenin rolü değer kazanıyor.
Suriye’ye farklı bakmaya iten bir öteki münasebet ise şu:
2013’te Mısır’da darbeyle bertaraf edilen, bu yıl Tunus ve Fas’ta siyaseten hezimete uğratılan, birkaç yıldır Libya’da geriletilen Müslüman Kardeşler projesinin Suriye’de başarılı olması öteki Arap rejimleri için tehlikeli bulunuyor.
Müslüman Kardeşler’in ana finansörü Katar bile paradoksal olarak kendi içinde bu örgütün siyasal varlık kazanmasına müsaade vermiyor.
Suudi tutumundaki belirsizlik
BAE, Mısır ve Ürdün’ün bariz tavrına rağmen Körfez blokunun halini belirleme gücüne sahip olan Suudi Arabistan hala temkinli bir siyaset izliyor.
Suudi Arabistan İstihbarat Şefi Hamid Humeydan 7 Mayıs’ta Şam’ı ziyaret edip Esad’ın yanı sıra Ulusal Güvenlik Ofis Lideri Ali Memlük ile bir ortaya gelmişti. Suriye Turizm Bakanı Rami Martini de 25 Mayıs’ta BM Dünya Turizm Örgütü’nün Riyad’daki toplantısına katılmıştı.
Riyad’ın tavrında değişiklik emaresi sayılabilecek son gelişme 9 Kasım’da Kahire’de başlayan Arap İstihbarat Forumu’nda Suudi Arabistan Şefi Hemeydan ile Suriye İstihbarat Şefi Hüssam Luko’yu yan yana gösteren fotoğrafın basına servis edilmesiydi.
Suudi idaresi Şam’la yeni başlangıca karar vermeden evvel İran’la Bağdat’ta yürüttüğü görüşmelerin seyrini ve bu diyaloğun Yemen başta olmak üzere Tahran’la bilek güreşinin yaşandığı bölgelere yansımalarını bekliyor.
İran önkoşul mu hedeflenen sonuç mu?
Yeni Arap dalgasında sörf talihini kıymetlendiren Suriye idaresi ise Türkiye’nin üç harekâtla sürdürdüğü askeri varlığını ve himaye edilen İslamcı güçleri ‘temel bir sorun’ olarak işaretlerken Arapların olağanlaşma teklifine rağmen İran’dan uzaklaşılması talebini tartışmaya yanaşmıyor.
Şam’daki yaygın kıymetlendirme şu tarafta:
İran’ın Lübnan, Filistin ve İsrail irtibatlı özel gündemi ve bulunduğu yerleri Şiileştirme tesiri Suriye’nin iç ve dış dengelerindeki hassasiyetleri zorlayabilir. Bu bakımdan Tahran’la ilgiler Rusya ve Arap dünyası ile dengelenmelidir ama güç vakitlerde Araplar idareye karşı isyanı desteklerken İran’ın müttefikliğini gösterdiği unutulmamalı.
Şam’ın duruşunu bilen Arapların da İran’ı direkt önkoşul olarak öne sürmek yerine Suriye ile olağanlaşmanın doğal sonucu olarak bu gayeye ulaşılabileceği öngörüsüne yatıyor.
İran da bir eksen değişmesi olmadığı sürece Arap Birliği içinde kendi sesini duyurabileceği bir kanalın açılmasını memnuniyetle karşılayabilir.
İran’da reformcular BAE’nin adımlarını Suriye’yi etaplı olarak İran’dan uzaklaştırma gayesi güttüğünü vurgulasa da iktidardaki muhafazakârlar aksini düşünüyor.
Sözgelimi dini önder Ali Hamaney’in denetimindeki Kayhan gazetesi, Emirlikler’in Şam’la alakaları normalleştirmesini “direniş ekseninin tehlikeli projelerin üstesinden gelmesi” olarak yorumluyor. İran Dışişleri Bakanı Buyruk Abdullahiyan da 11 Kasım’da BAE Dışişleri Bakanı Abdullah ile ikili ilgileri görüşüp Şam ziyaretinin bölgedeki tansiyonu düşürecek olumlu bir adım olarak niteledi.