“Ben iki alfabesi, üç lisanı, dört dini, beş milliyeti, altı cumhuriyeti olan; etrafında yedi komşusu bulunan, içinde sekiz etnik azınlık bulunan bir ülkenin lideriyim”
Üstteki kelamların de sahibi olan Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti’nin en güçlü figürü, Mareşal Josip Broz Tito 1980 yılında öldü. Onun mevti sonrası, sallantılı temeller üzerine kurulmuş federal devletin gücü zayıflamış; Yugoslav halkını oluşturan farklı etnik kümelerin daha da milliyetçileşmesi için uygun bir ortam oluşmuştu. Uzun vakittir süregelen, hatta tahminen bastırılan birçok farklılıklar, krizler, düşmanlıklar sonraki yıllarda yeterlice ortaya çıktı. Yugoslavya yalnızca farklı etnik kimlikler değil; farklı dinler de barındırıyordu Balkanlar’daki geniş topraklarında. Soğuk Savaş rüzgarlarının güçlü esmeye devam ettiği 80’lerde istikrarsız Avrupa ve ülkenin yaşadığı ekonomik meseleler, krizlerin ateşini daha da körüklüyordu.
1990’lı yılların başında Yugoslavya’yı oluşturan devletler teker teker bağımsızlık ilan etmeye başladı. Mihail Gorbaçov’un Glastnost ve Perestroyka siyasetlerinin tesiri ile delinen Demir Perde sonunda büsbütün çökmüş, Doğu Bloku çözülmüş, akabinde Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği dağılmıştı. Kendini ne Batı’ya ne de Doğu’ya yakın gören Yugoslavya’da da bağımsızlık rüzgarı güçlü esmeye başladı. Hırvatistan ve Slovenya’nın akabinde Bosna bağımsızlığını istedi. Aliya İzzetbegoviç önderliğinde alınan kararı yakın tarihin en kanlı savaşlarından biri izledi. Boşnak ordusu ve Sırp ordusunun liderliğindeki güçlerin savaşında 100 binden fazla insan öldürüldü, 2 milyondan fazlası yerinden oldu. Sırp ordusu, Srebrenitsa’da 8 bin Bosnalıyı öldürerek, Avrupa topraklarında, 2. Dünya Savaşı’ndan sonra görülen tek soykırımı yaptı. 1 Mart 1992’de başlayan savaş, 14 Aralık 1995’te Dayton Anlaşması’yla son buldu.
Kanlı savaşın bitişinin üzerinde 26 yıl geçerken, Bosna’da artık yeni bir iç savaş olasılığından bahsediliyor. Tekrar kökünde etnik ayrımlar olan bir kriz, Balkanlar’ın ortasında, Avrupa kıtasında yaşanacak bir savaşın tüm dünya için büyük tesirleri olabilir. Olağan, bilhassa Bosna ile çok yakın bağları olan Türkiye için.
Dayton Mutabakatı
Mevcut krizi güzel anlamak için evvel Hırvatistan ve Bosna savaşlarını bitiren Dayton Anlaşması’na bakmak gerekiyor. İsmini paraf edildiği ABD’nin Ohio kentindeki Dayton kentinden alan mutabakat, günümüzdeki Bosna Hersek devlet yapısını şekillendirdi. Mutabakat, 14 Aralık 1995’te Fransa’nın başşehri Paris’te Bosna Hersek Cumhurbaşkanı Aliya İzzetbegoviç, Sırbistan Cumhurbaşkanı Slobodan Milosevic ve Hırvatistan Cumhurbaşkanı Franjo Tudjman tarafından imzalandı. Savaşa, dünyanın gördüğü en karmaşık siyasi sistemlerinden birinin kurulması son vermişti.
Mutabakat kapsamında Boşnaklar, Hırvatlar ve Sırplar, Bosna Hersek’in kurucu halkları kabul edildi. İmzalar, ülkeyi kantonlara böldü; yüzde 51’i Bosna Hersek Federasyonu’nun (FBIH) denetimine, yüzde 49’u ise Sırp Cumhuriyeti’nin denetimine verildi. FBIH’nin içindeki 10 kantonun her birinin kendi meclisi ve hükümetleri bulunuyor.
Devlet yapısının zirvesinde Devlet Başkanlığı Kurulu bulunuyor. Bu kurul; Boşnak, Sırp ve Hırvat üç üyeden oluşuyor. Üyeler, kurul başkanlığını 8 ayda bir sırayla değişiyor. Kurulun şu anki Boşnak üyesi Šefik Džaferović, Hırvat Üyesi Željko Komšić ve Sırp üyesi Milorad Dodik.
Muahede ile birlikte Bosna-Hersek Yüksek Temsilciliği durumu oluşturuldu. Birleşmiş Milletler Güvenlik Kurulu tarafından seçilen yetkilinin ana sorumluluğu muahedenin uygulanması. Lakin Yüksek Temsilci’nin çok fazla veto gücü ve hatta devlet liderini misyondan alma yetkisi bulunuyor. Duruma verilen yetkiler, günümüzde birtakım etraflarda rahatsızlık yaratıyor. Yüksek Temsilci, 1 Ağustos 2021 itibariyle Angela Merkel’in de partisinin bir üyesi olan Alman Christian Schmidt oldu.
Şu an ne oluyor?
Ekim ayında ülkedeki iki entiteden Sırpların başkanı Dodik, Sırp üyeleri isimli, idari ve mali devlet kurumlarından çekme kararı aldı. 12 Ekim’de Dodik, Bosna yargısı, güvenlik ve istihbarat ünitelerinin Sırp Cumhuriyeti’nde faaliyet göstermesini yasakladı; Kasım ayının sonuna kadar bunların yerini yalnızca Sırplardan oluşan kurumların alacağı belirtildi.
Memleketler arası toplumun Bosna Yüksek Temsilcisi Christian Schmidt, alarm çanlarını çalarak Birleşmiş Milletler’e ülkenin bölünme tehlikesiyle karşı karşıya olduğunu belirten, tekrar çatışma riski olduğunu bildiren bir rapor gönderdi.
Schmidt, Bosnalı Sırpların kendi ordularını tekrar kurması ve Bosna Hersek silahlı kuvvetlerinin ikiye ayrılması durumunda yeni bir savaşı önlemek için bölgeye daha çok Barış Gücü mensubu gönderilmesi gerekeceğini belirtti.
Krizi ne tetikledi?
Krizi tek bir şeyin tetiklediğini söylemek pek yanlışsız olmayabilir. Daha evvel de belirttiğimiz üzere ülkede etnik çekişmeler uzun müddettir mevcuttu.
Fakat mevcut süreçte çarkları süratle döndürmeye başlayan olay, eski yüksek temsilci Valentin Inzko’nun Srebrenitsa Soykırımı’nı ve Bosna’da işlenen öteki savaş hatalarının inkarını yasaklaması oldu. Bosnalı Sırplar ve Sırbistan bu kararı kabul etmedi.
Kararın akabinde Sırp temsilciler merkezi kurumları boykot etmeye başladı.
Pekala kriz artık mi başladı?
Balkanlar üzerine çalışan siyasi analist ve gazeteci Hamdi Fırat Büyük’e nazaran hayır.
Bu evrak için T24’e değerlendirmelerde bulunan Büyük, şu sözleri kullandı:
“Sırplar uzun vakittir bağımsızlık yanlısı siyasetlerine devam ediyorlardı. Dodik bunun en büyük bayrak tutan bireyi. Temelinde pandemiden evvel bir kampanya başlatmıştı Dodik. Hatta ‘Elveda BH, selam Sırp Cumhuriyeti’ diye bir açıklama yapıp kampanyaya başlamıştı. Hatta toplumsal medya sayfaları hazırlanmış, anlaşılan siyasal iletişimcilerle, tasarımcılarla görüşülmüş. Bayağı hazırlıklı bir kampanyaydı fakat ortaya pandemi girdi. Pandemi başlayınca bunların hepsi durdu. Ne vakit bunlar tekrar gündeme gelecek diye ben de çok merak ediyordum”
Dodik’in son seçimlerde Sırp Cumhuriyeti’ndeki büyük kentleri kaybettiğine ve Sırp Cumhuriyeti Parlamentosu’nda zayıfladığına dikkat çeken Büyük, “Soykırım inkar yasası geçince Sırpları yine bir ortaya toplayabilme fırsatı elde etti, bunu da çok güzel kullandı. Yasa geçer geçmez devlet kurumlarını boykot kararı aldılar” dedi.
Boykotun sonuçları…
Bosna Hersek’in devlet yapısının karmaşıklığı, işleyebilmesi için aşikâr bir düzeyde ahenk gerektiriyor.
Büyük, Sırpların boykotunun devlet kurumlarını felç ettiğini belirtti.
“Yargı, idari ve mali mevzularda şu an çalışamaz hale geldiler” diyen Büyük, “ Bütçenin onaylanıp onaylanmayacağı bile muhakkak değil. Bütçe onaylanmazsa ne olacak bunlar belirli değil. Çok önemli meseleler bunlar devlet kademesinde” değerlendirmesinde bulundu.
Pekala ya Türkiye?
Türkiye, AKP devrinde Suriye ve Libya’daki iç savaşlara müdahil oldu. Bosna üzere Türkiye’nin hem tarihi hem de siyasi bağlarının çok güçlü olduğu bir ülkede savaş mümkünlüğü, Ankara’nın potansiyel bir çatışmada ne yapacağı sorusunu akıllara getiriyor.
Büyük’e nazaran, “Erdoğan liderliğindeki Türkiye’nin, Bosna’da çıkacak mümkün bir çatışmada Saraybosna’ya yardım etmeme üzere bir durumu kelam konusu olamaz”;
“O kadar fazla iç siyaset sorunu haline geldi ki Bosna ve Boşnaklar… Boşnakların da bu istikamette bir algısı var, dış siyasetini da buna nazaran kuran Erdoğan’ın buraya yardım etmemesi kelam konusu olamaz. Burada olacak olan bir şey, Libya’daki bir krize müdahale ya da Ukrayna’da ki bir krize müdahil olma ya da modülü olmak üzere değil, tahminen Azerbaycan ve Ermenistan Karabağ ortasındaki çatışmaya müdahil olmak üzere görülebilir. Bir zorunluluğa dönüşebilir. Bence tam da bu yüzden Erdoğan bunun farkında olarak belirli bir mühlet bekledi, Erdoğan çok geç açıklama yaptı Bosna konusunda. Belli bir müddet bekledi, herkesin ne diyeceğini görmek istedi ve olayların nereye hakikat evrileceğini de anlamak istedi. Geçen hafta Türkiye’de ki Boşnak ve Balkan STK’lar ortak bir mektup yayınlayana kadar Türk hükümetinden ya da Türkiye’den kimse bir açıklama yapmıyordu”.
Erdoğan’ın diploması trafiği ve ‘abiler masası’
Cumhurbaşkanı ve AKP Genel Lideri Tayyip Erdoğan, salı günü Ankara’da Devlet Liderleri Konseyi’nin Sırp Üyesi Dodik ile mevcut durumu görüştü.
Dodik ve Erdoğan
Ondan bir hafta evvel Bosna’nın en güçlü partisinin önderi ve Aliya’nın oğlu Bakir İzzetbegoviç ile Erdoğan görüşmüştü. Cumhurbaşkanı, Bosna’daki krizin diplomatik yollarla çözülmesi durumunda, arabuluculuk rolünü üstlenmeye hazır imgesi veriyor.
Erdoğan, Türkiye’deki Boşnak sivil toplum kuruluşlarının temsilcilerini kabulünde de, “Merhum Aliya İzetbegoviç’in emanetine halel getirmeyiz” dedi.
Bosna İslam Birliği Lideri da Ankara’yı ziyaret ederken, Devlet Başkanlığı Konseyi’nin Boşnak üyesi de Azerbaycan’daydı.
Hamdi Fırat Büyük, aldığı duyumlara nazaran “Türkiye’nin üçlü bir sistem üzerinde çalıştığını” belirtti; “Buna nazaran Ankara; Sırbistan, Hırvatistan Cumhurbaşkanları ve Bosna’daki halkların temsilcileri, buradaki en büyük etnik partilerin başkanlarının dahil olacağı üçlü bir tepe yapmak istiyor”.
“Erdoğan, Türkiye Cumhuriyeti’nin uyumunda tarafları tıpkı masaya oturtmak istiyor” diyen Büyük, “Bu büyük bir olay, çok ses getirir ve ben bunu batı ile olan münasebetleri tamir etme açısından da bir fırsat penceresi olarak görüyorum” değerlendirmesinde bulundu.
Büyük, “Nihayetinde baktığımız vakit, Hırvatlar nasıl Hırvatistan’a bakıyorsa, Sırplar nasıl Sırbistan’a bakıyorsa bir manada Boşnaklar, Türkiye’ye ve Türkiye’nin ne diyeceğine bakıyor” derken İzzetbegoviç’in Türkiye liderliğinde masaya oturmaya açıkken, bunun üç büyük ağabeyin hamiliğinde olmasını istemediğini aktardı.
“Erdoğan dış siyaseti için bir laboratuvar olarak Bosna ve Balkan Müslümanları”
Saraybosna’da yaşayan Büyük’ün bu belge için yaptığımız söyleşide lisana getirdiği en değişik yorumlardan biri, “Türkiye’nin Bosna ve Balkan siyasetine bakacak olursak bir manada Erdoğan’ın siyasal İslamcı dış siyaset açıklamalarında Bosna ve Balkan Müslümanları bir laboratuvara, uygulama alanına dönüştü” oldu:
“Baktığınız vakit Türkiye’nin bütün bu yumuşak güç kurumları; Anadolu Ajansı olsun, Yunus Emre olsun, TİKA olsun, Kızılay olsun, TRT olsun birçok kurum Saraybosna merkezli. Birinci evvel Saraybosna’da şubelerini açtılar, birinci değilse de en tesirli faaliyet gösterdikleri yerlerden biri Bosna Hersek ve Erdoğan daima olarak Bosna’yı ve Boşnakları bir iç siyaset materyali olarak da kullandı”
“Aliya, Bosna’yı Erdoğan’a emanet bıraktı” telaffuzlarına de değinen Büyük, “Erdoğan bunu her vakit iç siyasette de kullandı. Aliya emanet bırakmış mıdır Erdoğan’a bu aslında tartışmalı. Bu türlü bir açıklama olduğunu kabul edenler de var, etmeyenler de var… “ dedi.
Aliya İzzetbegoviç ve Erdoğan
Erdoğan, Sırpları nasıl masaya oturtuyor?
Türkiye’nin Bosna için bir ‘abi’ rolü oynadığını konuştuk. Pekala Erdoğan Sırpları nasıl masaya oturmaya ikna edebiliyor? Büyük şu karşılığı verdi:
“Türkiye’nin yeni Balkan siyasetine bakarsak, öteki bölgelerde olan siyaseti üzere ve genel manada Türk iç siyaseti, dış siyasetinde olduğu üzere tek karar alıcı Erdoğan. Erdoğan’ın tercihleri, aldığı kararlar üzerinden Türkiye-Balkan bağları yürüyor. Baktığınızda Erdoğan her vakit ülkelerin önderleriyle alakalarını yürütüyor. Nasıl ki ABD-Türkiye bağlarında Erdoğan-Trump baş başa görüşmelerinde sıkıntılar çözülüyorduysa, Erdoğan ve Trump değerli figürlerdiyse, tıpkı biçimde Balkan bağlarında de bu türlü.
Türkiye’nin siyasetlerinin çok uzun soluklu olmaktansa, stratejik olmaktansa daha çok tepkisel, kısa müddetli ve başkan odaklı olduğunu görüyoruz. Sırbistan’da Aleksandar Vučić ile Erdoğan’ın ortası çok âlâ. Sırbistan ile olan ticaret ve siyasi bağlar son yıllarda çok fazla yükseldi. Buna paralel olarak Bosna Hersek’teki Sırp başkan ile de Erdoğan’ın ortası düzgün. Boşnaklar ile ortası yeterli olmasına karşın Sırplarla ortasını düzgün tutabildi Erdoğan. Boşnaklar eleştiriyor bunu aslında, lakin günün sonunda baktığımızda Türkiye’nin Sırplar ile de ortasının yeterli olması masaya oturduğumuzda bizim işimize gelir diyor Boşnak başkanlar.”