Fehim Taştekin
Suriye’deki silahlı isyan sürecinde Şam’ın destekçileri Rusya ve İran’dan öbür bir ülkenin kapısını çalamayan Devlet Lideri Beşşar Esad, Arap dünyasında birinci ziyaretini 18 Mart’ta Birleşik Arap Emirlikleri’ne (BAE) gerçekleştirdi.
Esad, BAE’yi fiilen yöneten Lider Yardımcısı, Başbakan, Savunma Bakanı ve Dubai Buyruğu Pir Muhammed bin Raşid el Maktum ile Abu Dabi Veliaht Prensi Muhammed bin Zayed (MbZ) tarafından ağırlandı. Taraflar Suriye’nin toprak bütünlüğünün korunması, istikrara kavuşması ve yabancı güçlerin çekilmesi vurgusu yaptı. Beklendiği üzere Amerikan idaresi rahatsızlığını lisana getirdi.
Ziyaret Riyad ya da Kahire’ye olsaydı!
Son vakitlerde farklı ülkelerden Şam’a ziyaretler artsa da Esad’ın bilhassa Arap dünyasındaki diplomatik tecridinin kırılması bakımından BAE ziyareti bir birinci sayılır. Elbette bu tıp bir ziyaret Kahire ya da Riyad’a yapılmış olsaydı durum daha farklı olurdu ve o vakit Esad’ın tam manasıyla Arap kalbine döndüğü çıkarımı yapılabilirdi. Kahire idaresi de Müslüman Kardeşler’in devrildiği 2013’ten beri Şam’la olağanlaşmayı öncelese de BAE üzere bir hareket yapamadı.
2018’de Şam’daki büyükelçiliğini yine açan ve Covid-19’a karşı yardımlaşma vesilesiyle insani yardım kanallarını devreye sokan BAE idaresinin Şam’la münasebetleri geliştirme isteğinin temelinde MbZ’nin lisana getirdiği “Suriye Arap güvenliğinin temel direğidir” görüşü yatıyor.
Suriye ve Mısır siyasi ve askeri açıdan klâsik olarak Arap dünyasının iki öncü gücüydü. Mısır 1979’da İsrail’le imzaladığı Camp David Mutabakatı’yla liderlikte geriledi. 2011 sonrası Arap Baharı türbülansı ile de kendi iç meselelerine gömüldü. Suriye ise 2000’de Hafız Esad’ın vefatı, 2005’de Hariri suikastı sonrası Lübnan’dan çekilme ve 2011 isyanıyla üç evreli olarak Arap dünyasındaki konumunu yitirdi. Liderlik boşluğunu harici aktörler olarak Türkiye ve İran doldurmaya başladı.
Son birkaç yılda İran ve Türkiye’nin tesirini geriletmek için Şam’ı Arap kalbine döndürmenin gerektiğine dair görüş daha fazla paylaşılır hale geldi. Devlet dışı aktör olarak Müslüman Kardeşler çizgisindeki siyasal alternatifin güçlenmesi de BAE üzere ülkelerin Şam’da rejim değişikliği arayan bloktan süratlice çıkmasını kolaylaştırmıştı.
Ürdün Hükümdarı Abdullah’ın geçen yıl “adıma karşılık adım” yaklaşımıyla Şam’la olağanlaşma önerisi bu tabanda gelişti. Lakin bir yanda Şam’ın Tahran’dan kopma kuralına yanaşmaması ve yeni iştirakin oturduğu yerin kayganlığı, öbür yanda olağanlaşmaya rağmen Amerikan freni Ürdün Hükümdarı’nın önerdiği formda alternatif çıkış stratejilerinin çalışmasına müsaade vermedi.
ABD’nin rahatsızlığı
ABD Dışişleri, Esad idaresini legalleştirme teşebbüslerini derin hayal kırıklığı ve rahatsızlıkla karşılayıp siyasi geçiş oluncaya kadar yaptırımların hafifletilmeyeceği ya da kaldırılmayacağını yineledi.
Biden idaresi Lübnan’ın büyüyen güç krizi karşısında Hizbullah’ın İran’dan direkt yakıt taşımasından rahatsız olmuş; bunun üzerine Suriye’ye yaptırımlarda istisnaya giden bir orta formüle kapı aralamıştı. Bu minvalde Mısır doğalgazını ve Ürdün’de üretilen elektriği Suriye üzerinden Lübnan’a taşımak için geliştirilen plan çerçevesinde Şam, Beyrut ve Amman üçgeninde üst seviye temaslar olmuştu.
Ayrıyeten Ürdün Hükümdarı Abdullah, Esad’la telefonda görüşmüş; iki ülke ortasındaki hudut kapısı yine açılmıştı. Bu gelişmeler olurken Kral Abdullah’ın ABD Lideri Joe Biden ve Rusya Federasyonu Lideri Vladimir Putin’le paylaşıp zımnen onay aldığı “adıma karşı adım” stratejisi gündemdeydi.
Washington, Esad idaresinin meşrulaştırılamayacağı tarafındaki reaksiyonunu geçen kasımda BAE Dışişleri Bakanı Abdullah bir Zayid’in Şam ziyareti sırasında da vermişti. Buna karşın BAE’nin Şam’la diyaloğu ilerletmesi bir meydan okuma olarak görülebilir mi? Bu durum Körfez’deki ortakların ABD’den kopmayı göze aldıkları manasına gelmese de Washington’a verilmek istenen bildiri açık:
“Müttefiklerin tasaları ve taleplerini ciddiye aldığın kadar ciddiye alınırsın.”
Körfez’in umursamazlığı
İster umursamazlık isterse güdümlü bir reaksiyon olarak görülsün bunun altında ortaklar ortasında artan inanç sorunu yatıyor.
ABD’nin Yemen savaşında takviyesi yarıda kesmesi, İran’ın hücumlarına karşı caydırıcı ve esirgeyici bir kalkan sunmaması, pirler ve buyruklarla uygun geçinen Donald Trump’tan sonra Joe Biden’ın soğuk bir başlangıç yapıp silah mutabakatlarını şartlara bağlaması, Tahran’la nükleer muahedeye dönülmesi ihtimaline rağmen hava savunma sistemleri ve istihbarat paylaşımını da içeren güvenlik garantileri arayan Suudi-Emirlik ikilisine karşılık verilmemesi ortaklar ortasında güvensizliği büyüttü.
İran’ın petrol tesisleri ve yük gemilerine örtülü atakları, Husilerin Yemen’i yakıp yıkan savaşı füze atışlarıyla Suudi Arabistan ve BAE’ye taşıma teşebbüsleri, Irak’taki Haşd-i Şaabi ilintili milislerin Suudi Arabistan’a roketli salvoları Amerikan iştirakinin gözetici ve caydırıcı olamayacağı kanaatini güçlendirdi.
BAE’nin Trump vaktinde Abraham Mutabakatları ile İsrail’le alakaları resmileştirmesi İran’ın öfkesini kabartırken Amerikan cephesinde alkışlar almanın ötesinde hedeflediği stratejik ayrıcalıkları garantileyemedi.
Biden idaresi F-35 savaş uçakları, MQ-9 Reaper silahlı insansız hava araçları ve gelişmiş mühimmat satışını içeren 23 milyar dolarlık muahedeyi şartlara bağlayarak BAE’yi kızdırdı. Halbuki bu muahede İsrail’le kucaklaşmanın mükâfatıydı.
Biden idaresi kullanım şartlarına ilaveten BAE’den Çin’le ortasına aralık koyması ve Huawei’i telekomünikasyon ağından çıkarmasını da istedi. Bu ortada Fransa ile 16 milyar euro pahasında 80 Rafale savaş uçağı ve 12 Caracal helikopter için pazarlığa giden BAE ağır şartları münasebet gösterip ABD’yle mutabakattan çekildi. Kimi Kongre üyeleri BAE’ye satılan silahların İsrail’in üstünlüğünü zedeleyeceğini savunuyordu.
Bütün bu faktörlere bağlı olarak ABD’nin öncelikleri Körfez’de daha az dikkate alınır hale geldi.
Suriye’de Ukrayna’nın gölgesi
ABD’nin Körfez’deki ortakları ortasındaki büyüyen uyumsuzluk Ukrayna savaşı sırasında da kendini gösterdi. Suudi Arabistan ve BAE, ABD’nin güçte Rusya’ya bağımlılığı kırmak ve fiyat artışlarını önlemek için petrol üretiminin artırılması taleplerini reddetti.
Esad’ın Dubai ve Abu Dabi’ye ziyaretinden bir gün evvel BAE Dışişleri Bakanı Abdullah bin Zayid, Moskova’da temaslarda bulundu. 2019’da stratejik paydaşlık mutabakatı imzalamış olan iki ülkenin Suriye ve Ukrayna’da yakın durumu Orta Doğu’da bir müddetten beri demlenen yeni denklemin bir sonucu.
Burada yeniden Ukrayna savaşına bağlı olarak ABD ile karşıt düşme hali var: Biden idaresinin Suriye belgesine yine el atacağı ve Rusya’nın işini zorlaştıracağı istikametinde öngörüler artıyor. Geçen yaz ABD ve Rusya ortasındaki görüşmelerde Suriye’de tahlile yönelik bir yakınlaşma olmuştu. Suriye’de silahlı muhalefet de Rusya’nın Ukrayna’daki meşguliyetini fırsat bilip savaşı kızıştırma arayışını gizlemiyor.
BAE’nin özel nedenleri
Tablodaki genel motivasyonlara ilaveten BAE’nin süratlice ötekilerden ayrışması ve ön çıkmasında daha spesifik faktörler bulunabilir. Yemen’de Suud-Emirlikler iştiraki tökezleyince Riyad dış yatırımları 2030 Vizyonu projelerine çekmek için agresif bir siyaset izledi. Dubai’deki yatırımlarını korumak isteyen Suudi sermayesi tehdit edildi. Bu restleşmeler BAE’yi keskin virajlara itti.
Türkiye ile bağları süratlice normalleştirmesi, İran’la diyalog kanalları açması ve Şam’la temkinli yakınlaşmaya ivme katması bu özel şartlarda gerçekleşti. Ayrıyeten Trump vaktinde topun ağzına itilen Katar, Biden devrinde değere bindi.
31 Ocak’ta Katar Buyruğu Pir Tamim’i Beyaz Saray’da ağırlayan Biden imzaladığı kararname ile Katar’ı “NATO üyesi olmayan değerli müttefikler” listesine ekledi. Listede 18 ülke vardı. Körfez’deki komşular El Ula tepesinde barışsa da Katar’a karşı rezervler örtülü olarak korunuyor. Biden’ın Suudi Veliaht Prensi Muhammed bin Selman ve Abu Dabi Veliaht Prensi Muhammed bin Zayid’e uzaklıklı davranırken Pir Tamim’i kucaklaması Amerikan hasımlarıyla safları sıkılaştırma eğilimini besliyor.
Bu tıp hareketlerin Arap dünyasının ağır toplarından değil de BAE’den geliyor olması büyük bir muamma sayılmaz.
Petrol zenginliği, yatırım portföyleri ve hatırlı müşteri profiliyle BAE çelişkili tercih ve hareketlerine istek üretebiliyor. Bir yandan İsrail’le el sıkışıp başka yandan İran ve Hizbullah’ın müttefiki Suriye ile dostluk pozu verebilmek küçük lakin varlıklı bir ülkenin çelişkilerle dans etme yeteneğiyle izah edilebilir.
Tahran, İsrail’in BAE’de ayağına yer açmasından çok rahatsız lakin Dubai’de İranlılara çalışan mali-ekonomik kanallar da öfkeyi yatıştıracak ögeler olarak öne çıkıyor.
- Suriye önderi Beşar Esad’dan BAE’ye tarihi ziyaret
- Suriye 2022’ye hangi şartlarda girdi, diplomasi ön plana çıkabilir mi?
- BAE Dışişleri Bakanı’nın Şam ziyareti Suriye için neden kıymetli?
Dubai ve Abu Dabi’ye ziyaret neyi değiştirir?
BAE’yi ziyaret kıymetli bir sinyal olsa da Arap sokağında Esad’la olağanlaşmayı önleyen kimi bariyerler varlığını koruyor. Suudi Arabistan, İran-Suriye iştirakinden mütevellit olumsuz tavrını sürdürürken Katar, Türkiye ile yakın mesaisinin de tesiriyle olağanlaşma tekliflerine direniyor.
Suriye’yi Cezayir’in devir başkanlığında Arap Birliği’ne döndürme eforları ABD’nin itirazlarına kulak veren müttefiklerin vetosunu şimdi aşamadı. Esad idaresinin odaklandığı nokta tam olarak bu değil:
Suriyeliler BAE’nin açtığı yolun genişleyerek ülkenin tekrar inşası için gereken kaynak ve yatırımların önünün açılmasını umuyor.
Fakat burada ABD’nin Sezar Yasası ile dayattığı yaptırımlar caydırıcı faktör olarak hala devrede. Dubai Buyruğu Pir Muhammed, “BAE, Suriye ile yapan işbirliğinin yeni yollarını keşfetmeye istekli” bildirisi veriyor olsa da BAE’nin Washington’ı tamamıyla karşısına alma değerine tek başına Suriye’de elini taşın altına koyması gerçekçi gözükmüyor.
Muhtemelen Emirlikler sembolik adımlarla ortamı yumuşatmaya çalışıyor. Suriyeli kaynaklar ise uzun vadeli paydaşlıklar bir kenara kısa vadede Ukrayna savaşıyla birlikte yeterlice artan petrol ve tahıl tedarikindeki zorlukların BAE’nin yardımıyla aşılabileceğini belirtiyor.
BAE, Suriye’de elde ettiği konumu, İran’la münasebetlerini yumuşatmak yahut Yemen’den gelen tehdidi bertaraf etmek için olumlu bir etken olarak kullanabilir. Tekrar bu durum, Emirliklere Şam ile Ankara ortasında arabuluculuk yapma fırsatı sunabilir.