İklim krizinin tesirleri konusunda sorumluluk konusunun hukuktaki karşılığı yavaş yavaş mahkemelerde denenmeye başlıyor. ABD’nin Massachusetts eyaletinde dev petrol şirketi ExxonMobil’e karşı tüketiciyi muhafaza maddelerine dayanılarak açılan dava bunun örneklerinden biri. Şayet Massachusetts eyaletidavayı kazanırsa, fosil yakıt bölümündeki bir şirket dünyada birinci defa, eserinin etrafa tesiri konusunda kamuoyunu yanıltmaktan hatalı bulunmuş olacak.
Fosil yakıt kesimi sahiden global ısınma ya da iklim krizi konusunda bir şey yapıyor mu?
Şirketleri dinlerseniz, çok şey yapıyorlar.
Amerikan petrol ve doğal gaz devi ExxonMobil, global ısınmaya petrol kadar tesir yapmayan -yosundan yakıt üretme gibi- yeni güç kaynaklarına yönelmekte kararlı olduğunu söylüyor.
Şirket, “bu kaynağın bir gün uçaklar ve gemileri çalıştırıp, yakıt tankerlerini doldurabileceğini ve böylelikle karbon salımlarını böylelikle yarıya indireceğini” öne sürüyor.
Reklamlarından birinde şöyle diyor:
“Üzerinde çalıştığımız her teknoloji karbon ayak izimizi azaltmaya yönelik. Zira iklim değişikliği kelam konusu olduğunda, bizim adımlarımız fark yaratıyor.”
Ancak bu savlar herkesi ikna etmiyor. Yıllardır büyük şirketlerin yanlış bilgilendirme taktiklerini inceleyen Harvard Üniversitesi’nden Profesör Naomi Oreskes, “Dev bir tutarsızlık var” diyor ve ekliyor:
“İşletme modellerinin gerçekliği hala petrol ve doğal gaz çıkarmaya, işlemeye ve satmaya dayalı. Ama reklamları, bağlantıları onları sürdürülebilirliğe ve yenilenebilir güce ulaşmaya kararlı olağanüstü insanlarmış üzere gösteriliyor.”
İşte ExxonMobil’i eleştirenlerin “yeşille yıkama” (greenwashing) ismini verdiği şey bu: Olduğundan daha yeşilmiş üzere yapmak. Bir öteki formda tabir etmek gerekirse, gözbağcılıkla, insanları aldatmakla suçlanıyorlar. Ve kısmen de bu yüzden Exxon ve öbür petrol şirketleri bugün ABD’nin dört yanında birçok türel süreçle boğuşuyor.
Eyalet dava açıyor
ABD’nin Massachusetts eyaleti ExxonMobil’i tüketiciyi muhafaza maddelerine dayanarak 2019 yılında dava etti ve şirketin, petrol ve akaryakıt eserlerinin yol açtığı ziyan konusunda, eyaletteki tüketicileri ve yatırımcıları kandırmaya devam ettiğini ileri sürüyor. Exxon ise savları şiddetle reddediyor.
Şirket, öncelikle davanın Massachusetts mahkemelerinin yargı yetkisine girmediğini söyleyerek baştan reddedilmesini sağlamaya çalıştı ancak bunu başaramadı. Reklamlarında kullandığı bildirilerin direkt Massachusetts eyaletinde yaşayanları gaye almadığına dikkat çekiyor.
Ama Massachusetts eyaleti, ExxonMobil aleyhine kısmen de, iklim değişikliğinin bölge halkına ağır bedeller ödetmesi temelinde dava açtı.
Dava dilekçesinde şahsen iklim değişikliğinin balıkçılar ve onların ömür biçimlerine yönelik tehdidi anlatılıyor.
‘Doğa Ana’ya hesap vermek’
Bruce Silverbrand kabuklu deniz hayvanı avcısı ve bir istiridye çiftliği var. Hayatı boyunca Cape Cod Körfezi’nin girişindeki Bourne civarındaki sularda çalışmış. Gündelik hayatının akışını med cezirler, rüzgarlar ve yengeçlerin çiftleşme periyodu olup olmadığı belirliyor. “Trafiksiz, patronsuz. Lakin elbette ki Tabiat Ana’ya hesap veririm ve şu sıralar o ne isterse onu yapıyor” diyor.
Her gün sularla boğuşuyor olması Bruce’un, su düzeyinin yükselmesi de dahil, iklim değişikliğinin tesirlerini her gün hissetmesi demek:
“İşimin oldukça bir kısmını yapmak için tekneden çıkıyorum. Su, evvelce yükseldiğinde lakin belime kadar geliyordu artık göğsümün yarısına kadar geliyor. Şimdiden daha büyük midye kafesleri almayı düşünmeye başladım.”
Bruce telaşlı. Med cezir de değişmiş ve hava durumu da daha sık çok özellikler gösteriyor. İstiridye çiftliği de Eylül ayı. başlarında İda Kasırgası’nın tesiriyle Bourne bölgesine neredeyse 30 santim yağış niyet, iki ay kapanmak zorunda kalmış ve bu ona 20 bin dolara mal olmuş.
Çok yağış atık sular ve lağım sularının körfeze taşmasına ve suyu kirletmesine sebep olmuş. Tabi bu durumda kabuklu deniz eserleri de yenemez hale gelmiş. Bruce, “Hayatımda hiç bu türlü yağmur görmedim” diyor.
Petrol devleri mahkemede
ABD’de 21 eyalet idaresi -Chevron, ExxonMobil, BP ve Shell dahil- dev petrol-fosil yakıt şirketlerini “yeşille yıkama” ve onlarca yıl iklim değişikliğinin tesirleri konusunda kamuoyunu yanıltma argümanıyla mahkemeye vermiş durumda. Şirketler bu tezleri reddediyorlar.
Aslında dünyanın öteki yerlerinde de şu sıralar fosil yakıt şirketlerine karşı emsal davalar açılıyor.
ABD’deki dava müracaatlarında kısmen tarihi evraklar de kullanılıyor. Bunlar, şirketlerin onlarca yıldır iklim değişikliği konusunda hangi bilgilere sahip olduğu, hangi bilgileri açıklamadığına ait evraklar.
ExxonMobil ise bunların, az sayıda şirket çalışanının sarf ettiği birtakım kelamların cımbızlanıp bağlamından koparıldığı dokümanlar olduğunu ileri sürerek kendisini savunuyor.
Getty Images Massachusetts Başsavcısı Maura Healey Massachusetts neden kıymetli?
Massachusetts Başsavcısı Maura Healey 2019 yılında ExxonMobil’e karşı davayı açarken, “Şirketin aldatıcı ve yanlış yönlendirici hareketlerini durdurmasını istiyoruz. Tabi ki ceza da verilmesini istiyoruz lakin burada esasen şirketin ne yaptığı ve kim olduğu konusunda palavra söylemeyi bırakması amaçlanıyor” demişti.
Massachusetts davasının sonuçlanması yıllar sürebilir. Ama bu, şu ana kadar bir petrol devine karşı açılan davalar içinde en çok ilerleme kaydedileni. Ve şayet başarılı olursa şirketin milyarlarca dolar tazminat ödemesi ihtimali doğuyor.
New Orleans’daki Loyola Üniversitesi’nden hukuk profesörü Karen Sokol, şirketin kullandığı lisana bakıldığında “Şirketin asıl işinin dünyayı kurtarmak olduğunu sanabilirsiniz” diyor ve ekliyor:
Exxon mahkemeye kendisini savunmak için sunduğu evraklarda, kendilerinin reklamlarını izleyen hiç bir makul tüketicinin, fosil yakıt üretimiyle artık uğraşmadıkları kanısına kapılamayacağını, yani kimseyi yanıltmadıklarını söylüyor.
ExxonMobil ne diyor?
Reklamlarındaki belirli cümleler konusunda BBC’nin sorularını ilettiğimiz ExxonMobil şirketi Massachusetts’teki üzere davalarla, vergi mükellefinin milyonlarca dolarının israf edildiğini ve iklim değişikliğinin tehlikelerini azaltacak manalı rastgele bir adım atılmamış olduğunu söyledi.
Şirket, yazılı açıklamasında ayrıyeten kendisine karşı açılan davanın haklı olmadığını da ileri sürdü ve Eyalet Başsavcısı Maura Healey’i, Exxon’un söz özgürlüğü hakkını engellemeye çalışmak ve ideolojisini şirkete dayatmak için yasal yollara başvurmakla suçladı.
Exxon son 20 yıl içerisinde “daha az karbon salımlı güç çözümleri” diye tanımladığı teknolojilerin araştırılmasına 10 milyar dolardan fazla yatırım yaptığını da söylüyor.
Lakin şirketin 2020’deki son yıllık bilançosu, mevcut üretim bir yana, sadece yeni petrol ve doğal gaz yataklarının açılıp geliştirilmesi için dahi, şirketin, bir yılda 10,4 milyar dolar yatırım yaptığını gösteriyor.
- Hollanda’da emsal teşkil edebilecek mahkeme kararı: Shell, karbon salımını yüzde 45 azaltmak zorunda
- COP26’ya katılan fosil yakıt sanayisi delegeleri, her ülke heyetinden daha kalabalık
- BM: Hükümetler 2030’a kadar vaatlerinin iki katı fosil yakıt üretmeyi planlıyor
Siyasi baskılar
Fosil yakıt dalı üzerindeki siyasi baskı geçen ay ABD Kongresi’nde açıkça hissedildi.
ABD’deki dört en büyük petrol şirketinin yöneticileri tarihte birinci defa Temsilciler Meclisi’nin iklim dezenformasyonu savlarını soruşturmak için oluşturduğu komitede yeminli söz verdiler.
ExxonMobil CEO’su Darren Woods da oradaydı.
Darren Woods, kendisine sempati duyduğu belirli olan Cumhuriyetçi bir kongre üyesinin iklim konusunda rastgele bir yanlış bilgilendirme kampanyasına onay verip vermediği istikametindeki sorusuna “Hayır, vermedim” diye cevap verdi.
Daha eleştirel bir Demokrat komite üyesi ise, rastgele bir şirketin iklim değişikliği konusunda palavra söyleme ve daha sonra, bir hukuksal zırh olarak anayasadaki söz özgürlüğü hakkını ileri sürme hakkı olup olmadığını sordu.
Woods bunu yanıtlarken “Şirketlerin palavra söylememesi gerektiğine inanıyorum. Ve size bunu yapmadığımızı söyleyebilirim” dedi.
Ancak Woods, Exxon’un, benzeri Avrupalı fosil yakıt şirketleri BP ve Shell üzere petrol üretiminde azaltmaya gidip gitmeyeceği sorusuna açık bir karşılık vermekten kaçındı ve “Karbon salımlarımızı düşürmekte kararlıyız” cümlesini tekrar etmekle yetindi.
İklim krizi konusundaki siyasi ve türel uğraş şiddetleneceğe benziyor ancak Massachusettslı balıkçı Bruce Silverbrand bunlardan çok şey beklemiyor.
“Sonsuza kadar hengame edecekler. Ben bunların hiçbir sonucunu göreceğimi sanmıyorum. Hayatım geçti. 56 yaşındayım ve sadece çocuklarıma neler olacağını merak ediyorum. İklim değişikliği konusunda hepimiz birebir noktaya gelmezsek ve bunu şu anda çabucak yapmazsak, esasen geçmiş olsun.”