Irak’ta 10 Ekim seçimlerinin akabinde kızışan iktidar hengamesi, bu ülkeyi hesaplaşmaların ön cephesine çeviren İran ile ABD üzere aktörlerin müdahalesi ve mutabakatı olmadan hükümetin kurulamadığı kısır döngüye bir kere daha mahkum ederken, sandığın siyasi atlasta yol açtığı değişiklikler gündemini koruyor.
Seçim sonuçlarına ait kestirmeden yapılan çıkarım, Tahran takviyeli Haşdi Şabi (Halk Seferberlik Güçleri) kümesinin yaşadığı hezimet nedeniyle İran’ın kaybedenlerin başında geldiği istikametindeydi.
Haşdi Şabi’nin feshedilmesini isteyen, Irak ulusal kimliğine vurgu yapan, ülkeyi dış müdahale ve nüfuz savaşlarının alanından çıkarmayı hedefleyen Şii başkan Muktedar es-Sadr’a bağlı Islahata Yürüyenler İttifakı’nın (Sairun) 329 kişilik parlamentoda milletvekili sayısını 54’ten 73’e çıkartarak seçimin galibi olması, İran’ın taban kaybettiği sonucunu güçlendiriyor.
Ama tablo o kadar da tekdüze sayılmaz. İran’ın kaybedenler kulübünde olduğu çıkarımı, Haydi el-Amiri liderliğindeki Fetih Koalisyonu’nun milletvekili sayısının 48’den 17’ye gerilemiş olması bakımından yanlışsız. Lakin bu çıkarım, milletvekili sayısını 25’ten 34’e çıkartan eski Başbakan Nuri Maliki’nin Kanun Devleti açısından yanlış. Zira Maliki de İran yanlısı olmakla eleştirilegeldi.
Fetih Koalisyonu’nun gerilemesinde Kataib Hizbullah’ın Hukuk Hareketi listesiyle Fetih’ten farklı müsabakasının tesiri de var. Öte yandan eski Başbakan Haydar el-İbadi, Batı yanlısı çizgisiyle sandıktaki erimeyi önleyemedi. İbadi’nin Nasır İttifakı ile Ammar el-Hekim’in Ulusal Hikmet Hareketi birlikte 6 milletvekili çıkarabildi.
Sünni blokta ne değişti, kazanan bölgesel güç var mı?
Sünni bloktaki değişim de İran’ı otomatik olarak kaybeden, Sünniler üzerinden nüfuz kazanmaya çalışan Türkiye, Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) ve Katar’ı kazanan taraf haline getirmiyor.
Usame Nüceyfi ve Salih Mutlak üzere Sünni başkanların denklemden düştüğü Sünni tabloda, pragmatik ve seküler eğilimli Takaddum önderi Muhammed el-Halbusi 37, Azm Hareketi başkanı Hamis el-Hançer 12 koltuk kazandı. Halbusi 2018’de İran takviyeli Fetih ile kurduğu ittifak sayesinde Meclis Lideri olmuştu. İran’a yakınlık gösteren Hançer de 2019’da yolsuzluk suçlamasıyla ABD’nin yaptırım listesine girmişti.
Her iki başkan İran’la yakın teması sürdürürken bölge ülkelerinin Sünniler üzerindeki rekabetine da açık duruyor: Halbusi, Suudi Arabistan ve BAE’ye; Hançer, Katar ve Türkiye’ye yakın sayılır. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, seçimlere 6 gün kala Sünni bloku birleştirme niyetiyle Halbusi ve Hançer’i Ankara’da ağırlamış lakin iki başkan ortasındaki hasımlık, sarayda üçlü görüşmeye dahi imkan vermemişti.
Seçim öncesindeki şovlar sırasında Bağdat’da güvenlik güçlerinin bir Şii milisi öldürdüğü yerde “Yukarıda Allah var, ve biz Iraklıyız” yazılı bir dövizİran’la dirsek temasının, seçim sonuçlarını etkileyen yegâne etken olmadığı, bu ilginin “askeri” boyut kazandığı noktada, kaybettiren bir faktöre dönüştüğü görülüyor.
Kazımi’nin canına kast eden taarruz, İran’ın hesaplarını nasıl etkiledi?
Irak-Şam İslam Devleti’ne (IŞİD) karşı savaşta tesirini birkaç kat artıran lakin 2019’daki şovlardan beri yalnızca Sünniler değil Şiiler ortasında da artan oranda istenmeyen aktör haline dönüşen İran, kayıpların stratejik boyut kazanmasını önlemek için tesir kapasitesini zorluyor.
Haşdi Şabi kontaklı partilerin seçim sonuçlarını reddetmesiyle tırmanan tansiyonlu ortamda, 5 Kasım’da Yeşil Bölge’deki şovlar sırasında Asaib Ehl’ul Hak başkanlarından Abdullatif el-Huveyldi’nin öldüğü şiddetli bir müdahale yaşandı.
Göstericilere gerçek mermi kullananların Sadr temaslı polisler olduğu suçlaması Şiiler ortası krizi ateşledi.
Bu müdahaleyi takiben, 7 Kasım’da insansız hava araçlarıyla Irak Başbakan Mustafa el-Kazımi’ye suikast teşebbüsünde bulunuldu. Asaib Ehl’ul Hak ve Ketaib Hizbullah’ın parmakla gösterildiği bu akın, Tahran’ın Iraklı ve bölgesel hasımları açısından İran’ın kollarını kesmek için büyük bir fırsattı.
İran, tıpkı gün Kudüs Gücü Kumandanı İsmail Kaani’yi Bağdat’a gönderip yükselen fırtınayı kesmeye çalıştı. Kaani, Kazımi’nin yanı sıra Cumhurbaşkanı Berhem Salih ve İran’a yakın Şii önderlerle görüştükten sonra, Erbil’de Kürt başkanlarla de biraraya geldi.
Irak ve İranlı kaynaklara nazaran Kaani, suikast teşebbüsünde parmakları olmadığı konusunda Kazımi’yi temin ederken, Şii önderlere kırmızı çizginin aşıldığı ve İran dayanağının hükümeti baltalamaya dönük teşebbüslere yeşil ışık olarak yorumlanamayacağı iletisi verdi.
Irak’ın Tahran Büyükelçiliği de seçimde hile yapıldığı argümanlarına prim vermeyen bir açıklama yaptı.
Bu ihtarlardan hareketle, Kasım Süleymani ve Haşdi Şabi Heyeti Lider Yardımcısı Mehdi el Mühendis’in Amerikalılarca öldürülmesinden sonra İran takviyeli kümelerin daha bağımsız hareket ettiği ve kendi özel gündemlerini izledikleri yorumları yapıldı.
Doğal İran medyasında, atağın İran ve “direniş güçleri” üzerinde baskı kurmak üzere Kazımi’nin de içinde yer aldığı bir CIA komplosu olduğuna dair savlar öne çıktı.
Asaib Ehl’ul Hak ve Ketaib Hizbullah da suçlamaları reddedip suikast teşebbüsünü Kazımi’nin başbakanlığını sürdürmek için kendisini parlatma ya da üçüncü bir tarafın “direniş” üzerinde baskıyı artırma teşebbüsü olarak niteliyor.
İran’ın öncelikleri neler?
İran’ın önceliği, bir küme ya da şahsın Irak’ta ipleri elinde tutması mı, yoksa ortalarındaki bütün çelişkilere karşın Şiilerin iktidarı tayin eden durumlarını müdafaası mı?
Daha sönük bir kapasiteyle, ABD’nin 3 Ocak 2020’de Bağdat’ta düzenlediği taarruzda öldürülen İran İhtilal Muhafızları Kudüs Gücü Kumandanı Kasım Süleymani’nin ayak izlerinden giden Kaani’nin Bağdat ve Erbil temasları nasıl bir stratejiye işaret ediyor?
Bir tarafta Tahran’ın Şii bloklar ortasında karşılaştığı itirazlar, öteki tarafta Sünni Araplar, Şii Türkmenler ve Kürdistan’daki Kürtlerle geliştirdiği karmaşık bağlar, İran’ın Irak siyasetini tek bir kişi, küme ya da harekete endekslemenin aldatıcı olacağına işaret ediyor.
İran’ın IŞİD’e karşı bir halk seferberliği olarak ortaya çıkan Haşdi Şabi içinde kendisine yakın milis güçlerinin feshedilmesini önleyip, bunları Suriye üzerinden Lübnan ve Filistin’e uzanan “direniş ekseni”nin Irak ayağı olarak muhafaza gayreti, bu ülkedeki tansiyonların kıymetli bir nedeni.
Lakin bu uğraş ne büsbütün İran’a indirgenebilir ne de Tahran’ın Irak siyasetini tanımlamaya yetebilir.
Tahran öncelikle Şii kümeler ortasındaki tansiyon ve çatışmaları 2003’teki Amerikan işgalinden bu yana elde edilen kazanımlar açısından tehlikeli buluyor.
Kazımi’ye yönelik hücumda meskeni ziyan görmüştüKazımi’nin Haşdi Şabi’yi dağıtma ya da resmi güvenlik güçleri içinde eritme niyeti, ABD ile yakın mesaisi ve Arap komşularla bağları geliştirme eforu, İran’a karşı bir istikrar kuracağı için Tahran’ın güzeline gitmeyebilir. Lakin Tahran, Irak’ın yalnızca Sünniler değil Şii kısımları ortasında İran aykırılığının ivme kazandığı gerçeğinden hareketle Kazımi’ye cephe açarak Şiiler ortası çatışmayı körüklemek istemiyor.
Aslında Kazımi’yi düşmanlaştırma gereği de duymuyor. Tersine Kazımi’nin Suudi Arabistan başta olmak üzere Arap ülkeleriyle İran ortasında arabuluculuk yapmasını, ABD ile mesajlayacağı bir kanal fonksiyonu görmesini ya da İran’ın ekonomik çıkarlarını maksat almaktan kaçınmasını kıymetli buluyor. İran yanlısı bir başbakan, Şii paydaşlığa karşın tarihî endişelerle ilintili Fars düşmanlığını tamamıyla kışkırtabilir. Irak’ın devrik önderi Saddam Hüseyin eski hasımlıkları ustalıkla kullanan biriydi ve 8 yıl süren İran-Irak savaşının yakıtı bu tarihî tortulardı. Birkaç yıldır yükselen İran zıtlığı muhtemelen Tahran’a “stratejik kazanımları korumak için birtakım mevzilerin kaybedilmesini büyütmemesini” öğütlüyor.
Tahran Kürtlere ne bildiri verdi?
Tahran, Şiiler ortasında uzlaşma olmadan es-Sadr’ın, Sünni kümeler, Kürdistan Demokrat Partisi (KDP) ve bağımsızlarla birlikte hükümet kurmasını da tehlikeli buluyor.
Cumhurbaşkanlığını elinde bulunduran Kürdistan Yurtseverler Partisi (KYB) gerilerken, KDP milletvekili sayısını 25’ten 33’e çıkardı. İran, KDP’den fazla KYB üzerinde yönlendirici bir tesire sahip.
Es-Sadr çoğunluk hükümeti için kimi temaslarda bulunurken, Şii bloktaki partiler federal mahkemenin seçim sonuçlarına yönelik kararını beklemeden pazarlığa girmeyi reddediyor. Hatta Doktor kümesi seçimlerin iptal edilmesi, geçiş devri için bir başbakan seçilmesi, seçim yasasının değiştirilmesi ve iki yıl içinde sandıkların yine kurulması için kulis yapıyor.
Tahran’ın Kürt ve Sünni taraflardan beklentisi, Şiiler ortası uzlaşı sağlanıncaya kadar pazarlıklardan uzak durmaları.
Mahallî kaynaklara nazaran Kaani, seçimden iki gün sonra ve Kazımi’ye atağın çabucak akabinde Erbil’e yaptığı ziyaretler sırasında Kürtlere “Sadr’ın Halbusi ile birlikte kurmak istediği hükümetin üçüncü ayağı olmayın, bu büyük koalisyonun önünü keser, anlaşmak için Şiiler ortası ortak iradenin şekillenmesini bekleyin” bildirisi verdi.
Şiiler ortası uzlaşmada ısrarın aktüel nedeni Fetih İttifakı başta olmak üzere İran dayanaklı kümelerin dışlanmasının önüne geçilmesi.
İkinci ve genel geçer neden Şiilerin birlikteyken şartları belirleyebildiği durum üstünlüğünü yitirmemesi. Üçüncüsü Şiiler ortasında ABD’nin Irak’tan çekilmesi gayesini zorlaştıracak bir damarın öne çıkmaması. Dördüncüsü Irak-İran ve Irak-ABD eksenindeki istikrarın ikincisi lehine değişmemesi.
Sadr’ın tercihleri İran’ı neden rahatsız ediyor?
Müddeti dolan parlamento, ABD’nin Irak’tan çekilmesini isteyen tasarıyı geçirecek kadar güçlü bir Amerikan aksiliğini barındırıyordu.
Biden idaresi Kazımi ile yıl sonu prestijiyle muharip güçlerin çekilmesi konusunda anlaşsa da Tahran ve Haşdi Şabi içindeki müttefik milislerin amacı eğitmen ve danışmanlar dahil tüm Amerikan askeri varlığının Kürdistan’ı da içerecek biçimde sonlandırılması.
Bu noktada işgalin birinci periyotlarında Amerikalılar ve İngilizlere cephe açmış olmasına karşın Sadr’ın yaklaşımı İran’ın hesaplarını bozuyor.
İran’da uzun periyotlar kalmış olan es-Sadr’ın bu ülkeyle ilgileri düz bir çizgide ilerlemedi. Es-Sadr ABD, İran ve Türkiye’ye atfedilen dış müdahalelerin bitmesi ve Irak’ın nüfuz savaşlarının ön cephesi olmaktan kurtulması gerektiğini düşünüyor.
ABD’nin kalıcı askeri varlığına karşı çıkarken askeri eğitim, danışmanlık ve teknik takviyesinin sürmesine itiraz etmiyor. Ayrıyeten Irak’ın dış bağlantılarını Çin ve Rusya ile çeşitlendirmesini isterken, Suudi Arabistan üzere Arap ülkelerle yakınlaşmayı salık veriyor.
Bu perspektifi koyarken, hariçten müdahaleci güçler, yolsuz-hırsız-beceriksiz yeni seçkinler ve umut vermeyen partilere yönelik olarak biriken öfkeyi milliyetçi bir tonla satın alıyor.
Bu çerçeve Irak’ı ‘direniş ekseni’nin merkez üssü olarak kurgulayan İran’ın hesaplarına aykırı.
- Irak’ta ‘protesto kampı’ kuran Şii Fetih İttifakı seçim sonuçlarını neden tanımıyor?
- Irak’ta protestolar: Kimliği bilinmeyen bireyler göstericilere ateş açtı, ordu asker konuşlandırma kararı aldı
- Irak’ta halk 2019’daki büyük protesto şovları sonrası birinci sefer sandığa gitti
- Irak’ta protestolar: Parlamento başbakanın istifasını kabul etti
- Irak’ta seçimin birinci sonuçlarına nazaran Şii din adamı Sadr’ın partisi en fazla oyu aldı
Koalisyon için kısır döngü tekrar eder mi?
Özetle Nuri Maliki’nin Kanun Devleti, Haydi el Amiri’nin Fetih İttifakı, Ammar el Hekim’in Hikmet Hareketi, Mukteda es-Sadr’ın Sairun İttifakı, Haydar el İbadi’nin Nasır İttifakı ve Ataa İttifakı’nı ortak Şii şemsiyesi altında tutmayı uman İran’ın işi eskisinden daha sıkıntı.
Bu kümeler Uyum Çerçevesi ismi altında istişarelerde bulunuyor. Sadr ise aylar öncesinden bu çerçevenin dışına çıktı. “Direniş” kümeleri oyların tekrar sayılmasında diretip talep yerine getirilmezse silahların lisanıyla konuşmaya hazır bir duruş sergiliyor.
Sadr’ın Şii şemsiyesine dönmesi, çoğunluk hükümeti kurma yolunun tıkanması ya da inanılmaz şartların yarattığı baskılara bağlı. O vakit da şimdiye kadar olduğu üzere İran-Amerikan zımni uzlaşmasıyla her kümenin hisse aldığı ve kimsenin dışarda kalmadığı, hepsinin başarısızlıklardan sorumlu olduğu fakat hiçbirinin hesap vermediği bir koalisyon şeması tekrarlanıyor.
Etnik-mezhebi bölünmeye dayalı bir paylaşımla başbakanlığın Şiilere, cumhurbaşkanlığının Kürtlere, meclis başkanlığının Sünnilere zimmetlendiği sistem bugüne kadar tüm fraksiyonları içine alan bohça hükümetlerle günü kurtardı.
Herkesin kesimi olduğu bu yapı hükümete hesap soracak ve alternatif oluşturacak manalı bir muhalefet blokunun oluşmasına müsaade vermedi. Sokakta insanların öfkeyle lanetlediği kısır döngü de bu.
