İrem Köker
Bundan 100 yıl evvel hazırlanan* İngiliz istihbarat raporları, İngilizlerin Mustafa Kemal Atatürk hakkında bilgi toplama faaliyetlerinin, Mayıs 1919’da Samsun’a gitmesinin ve daha sonra Anadolu’da çeşitli kongrelerle bir uğraş örgütlemeye başlamasının akabinde ağırlaştığını gösteriyor.
İngiliz istihbaratının 1919’un sonlarına hakikat yaptığı birinci değerlendirmelerde, Mustafa Kemal ve Anadolu’da başlayan hareket “devrimci ve tehlikeli bir niteliğe sahip” olarak tanımlanırken, zıtlarının desteklenmesi ve rakibi olan hareketlerin bir ortaya gelmesinin teşvik edilmesi gerektiği belirtiliyor.
BBC Türkçe, British Library’de yer alan, İngiliz devletine ilişkin artık kapalılığı kaldırılmış istihbarat raporlarına ve resmi dokümanlara ulaştı.
Dokümanlarda, mütareke periyodunda İstanbul’da bulunan İngiltere Yüksek Komiserliği, istihbarat memurları ve ordu kumandanlarının, Londra’daki Savaş Bakanlığı ile Dışişleri Bakanlığı’na gönderdiği raporlar yer alıyor.
Raporlarda, o devir Türkiye’de bulunan İngiliz yetkililerin, Anadolu’da şimdi yeni yeni örgütlenmeye başlayan ulusal çabanın halkın dayanağını toplamaya başladığı ve Osmanlı İmparatorluğu’nun mukadderatını belirleyecek olan mutabakatın ağır kaideler dayatması halinde silahlı uğraşa geçebileceği ihtarları yapılıyor.
İngilizlere nazaran, Anadolu’da örgütlenen ulusal gayret İzmir’in işgaline doğan reaksiyonla beslenerek, giderek daha güçlenen bir yapılanma haline geliyor.
Evraklar mütareke devrine, Sevr öncesine ilişkin
Kelam konusu dokümanların hazırlandığı devir, 1918 yılında Birinci Dünya Savaşı sonrasında kazanan İtilaf Devletleri’nin Osmanlı İmparatorluğu ile imzaladığı Mondros Mütarekesi’nin bir yıl sonrasını kapsıyor.
Bu bir yıllık vakit diliminde Mustafa Kemal, 19 Mayıs 1919’da Osmanlı ordusuna mensup bir müfettiş olarak Samsun’a ulaşıyor ve evvel Amasya Genelgesi’nin yayınlanmasını sağlıyor, akabinde da Sivas ve Erzurum Kongreleri’ni topluyor.
Tarih Vakfı Lideri ve İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Mehmet Ö. Alkan, 1919 yılının anlaşılması için Mondros Mütarekesi’nin imzalandığı 30 Ekim 1918’e bakılması gerektiğini söylüyor.
Mütareke sonrası, İngiliz ordusunun temsilcileri İstanbul, Samsun ve Batı Anadolu’ya konuşlanırken, İzmir Yunan ordusu tarafından işgal ediliyor ve Antalya civarına da İtalyanlar asker çıkartıyor. Fransızlar da Adana civarında bir bölgeyi denetim ediyor.
Prof. Dr. Alkan, 20’nci yüzyıl için “en uzun yıl üzere tanımlama yapılacak olsa bunun 1919 yılı” olacağını söylüyor ve “Türkiye için de dünya için de her şey yeni başlıyordu, kartlar adeta yine dağıtılıyordu. 1919 çok enteresan bir yıldı” diyor.
Alkan, bu devirde Fransa’nın bir an evvel savaşı sonlandıracak bir muahedenin yapılmasını istemesine rağmen İngiltere’de Türkiye’ye yönelik üç farklı görüşün ortaya çıktığını aktarıyor:
“Bunlardan birincisi, Başbakan Lloyd George’un temsil ettiği, Osmanlı İmparatorluğu’nun bir an evvel paylaşılması, Batı Anadolu’nun ve Trakya’nın büsbütün Yunanlar tarafından işgal edilmesinden yana ve Anadolu’dan Türklerin sökülüp atılmasını savunacak kadar radikal bir bakış açısını savunuyor.
Periyodun Savaş Bakanı Winston Churchill’in temsil ettiği ikinci bakış, radikal bir muahedenin Türkleri Bolşevizm’in kucağına itmesinden korkuyor ve daha ölçülü bir muahede yapılmasını istiyor.
Üçüncüsü de Hindistan Bakanı Edwin Montagu’nun Hindistan Müslümanlarının yansısından çekindiği için bir an evvel İstanbul’un Türkiye’de bırakılması ve hilafetin korunmasına yönelik bakışı.”
Alkan, İngiliz istihbarat raporlarında “milliyetçi hareket” olarak tanımlanan ulusal gayretin o periyotta “millici hareket” olarak isimlendirildiğine dikkat çekiyor.
Birinci rapor 1919’un Ekim ayının başlarında
Mustafa Kemal özelinde hazırlanan birinci İngiliz istihbarat raporu da 9 Ekim 1919 tarihini taşıyor. Rapor, o devir İngiltere’nin işgali altında bulunan Mısır’daki istihbarat ünitesi tarafından, Fransızlardan alınan dokümanlara dayanarak hazırlanmış.
“Mustafa Kemal ve milliyetçi (millici) hareket” başlığını taşıyan raporda, bu hareketin ulus çapında İstanbul hükümetine muhalif nitelikte olduğu ve her ne kadar Türkiye’nin toprak bütünlüğünü savunsa da manda sistemine de karşı çıkmadığı belirtiliyor:
Hazırlanan bu birinci raporda dikkat çeken bir nokta da Mustafa Kemal’in isminin “Mustafa Kamil” olarak yazılmış olması.
Lakin, Bağdat’ta bulunan Siyasi Komite’den bir öteki yetkili bu rapora ek yaparak, Mustafa Kemal ve gayeleri konusunda “iyimser olamadığını” yazıyor:
“Mustafa Kemal’in faaliyetleri yahut niyetleri konusunda, ne yazık ki optimist bir görüş takınamamaktayım. [Kuzey Irak’tan] gelen raporlar ve İstanbul hükümetinin elinin altındaki gerçeklik seviyesi yüksek bilgiler, bu hareketin tehlikeli bir nitelikte olduğunu ve askeri boyut kazanabilecek halde bir kargaşayı kışkırtma mümkünlüğü hiç de düşük değildir.
“Siyasi hareketlerin baskıyla yok edilmediğine katılmakla birlikte, baskı uygulamanın ne adil olduğunu ne de elimizdeki tek silah olduğunu düşünüyorum. Zıtlarının bir ortaya gelmesi teşvik edilmeli ve rakibi olan maksatlar yerine getirilmelidir.”
İlerleyen devirlerde yazılan raporlarda ise savaşı sonlandıran bir mutabakat olmamasına rağmen yabancı devletlerin işgallerinin halk üzerindeki tesirlerine ve Mustafa Kemal’in Anadolu’daki örgütlenmesinin boyutlarına ait ayrıntılı değerlendirmeler yapılıyor.
İzmir’in işgalinin tesirleri
Prof. Dr. Alkan, 1919’un ikinci yarısıyla birlikte İtilaf Devletleri tarafından Mondros Mütarekesi’nin bilhassa 7’nci unsuru kullanılarak, savaşı sonlandıran bir mutabakat yapılmadan Türkiye’nin fiili işgaline başlandığına dikkat çekiyor.
Alkan, bilhassa Yunan ordusunun İngiltere’nin takviyesiyle 15-19 Mayıs 1919 tarihlerinde İzmir’i işgal etmesini “hem Türkiye hem ulusal gayret hem de Mustafa Kemal’in liderliği açısından dönüm noktası” olarak tanımlıyor.
İzmir’in işgalinin ulusal uğraşın örgütlenmesi ve halk dayanağı toplaması üzerinde oynadığı kritik rol İngiliz istihbarat raporlarına da yansıyor.
İngiltere Yüksek Komiseri John de Robeck’in Dışişleri Bakanı Lord Curzon’a 28 Ekim 1919 tarihinde yazdığı raporda, savaşı sonlandıracak mutabakatın Osmanlı Devleti için “ağır olması olası şartlarının” uygulanmasının İzmir’in işgalinden evvel çok daha kolay olacağı değerlendirmesini yapıyor:
“Mütareke ile ezilen ve mağlubiyete uğratılan Türkiye, varlığını muhafazaya yönelik ufacık bir umut dışında her şeyden vazgeçmeye hazırdı.
Geniş halk kitleleri maliyetinden bihaber oldukları barış ve güvenliği arzuluyordu. Doğal olarak İstanbul enkazdan neleri kurtarabileceğini düşünmeye başlamıştı. Bu periyotta (İzmir’in işgaline kadar) barış mutabakatının koşullarını uygulamaya koymak kolay olurdu.”
Tekrar birebir raporda, İzmir’in işgali “o vakte kadar uyuşuk bir halde sağa sola giden karıncaların yuvasının dağıtılmasına”, ulusal uğraşın önderleri de o ana kadar “her an dayak yemekten korkan yaramaz oğlanlara” benzetiliyor.
İzmir işgalinin “direnişi başlattığına” dikkat çekilen raporda, “Mustafa Kemal, Mayıs ayında (1919 yılı) müfettiş olarak Samsun’a gönderildi. Smyrna’da (İzmir’de) uykuda yakalanan Türkler canlandı. Bir Ermeni devletinin kurulacağını düşünmek için çok neden vardı ve birçokları da bir Pontus Rum devletinin oluşacağınu konuşuyordu. Ordu da yeni bir darbeyi engellemeye kararlıydı. Mustafa Kemal gelir gelmez bu bölgeyi hareketlendirmek için faaliyete geçti. İtilaf Devletleri’nin denetimi dışında kalan Amasya’yı karargah olarak belirledi. Bu hareket devrimci ve tehlikeli bir niteliğe sahip üzere görünüyor” deniliyor ve şöyle devam ediliyor:
“Bu vakte (İzmir’in işgaline) kadar bu hareketin başkanları her an dayak yemekten korkan yaramaz oğlanlar üzereydi. İtilaf kuvvetlerinden rastgele bir muhalefetle karşılaşmayınca ve Merkezi Hükümetin gereksizliği ve muhtemelen işbirlikçiliği de fark edilince daha çok ön plana çıkmaya başladılar. Bitkin ve yozlaşmış İstanbul Hükümeti’nin Türkleri temsil etmediğini, Türkiye’yi mahvettiğini düşünüyorlar ve kendilerinin Türkleri temsil ettiğini, ülkeyi de yönetebileceklerini göstereceklerini söylüyorlar.”
Bundan birkaç gün evvel, 20 Ekim 1919’da İngiltere’nin Karadeniz Ordusu Başkomutanı General Sir George Milne’nin Savaş Bakanlığı’na gönderdiği, oradan da Dışişleri Bakanlığı’na aktarılan bir istihbarat raporunda, Mustafa Kemal ve destekçilerinin olmazsa olmaz olarak tanımadığı üç hususun İzmir, Ermenistan ve Trakya sıkıntıları olduğu belirtiliyor:
“İzmir sıkıntısı değerli. İzmir’de yaşananların o kadar büyük tesiri oldu ki, (Yunan güçlerinin) buradan ayrılması ve Türkiye’ye iade edilmesi artık her Türk’ün en kıymetli talebi haline geldi.
“Ermenistan sıkıntısının en kritik noktası, çok az Ermeni’nin kalmış olması ve bağımsız bir Ermenistan kurulması için yapılacak daha büyük planların çok büyük askeri güç gerektirmesi. Bu mevzuda çok ağır hisler var. Damat Ferid’in Kabinesi bile çok sert talimatlar yayınlayarak, hiçbir Ermeni’nin geri dönmesine müsaade verilmeyeceğini ilan etti.
“Trakya sorunuyla ilgili yapılması düşünülen ayarlamaların milliyetçi hareket tarafından kabul edilemez olarak değerlendirileceğini gösteren rastgele bir gösterge yok.”
Ulusal çaba mercek altına alınıyor
1919 yılının sonlarına gerçek, İngiliz istihbaratının da giderek daha çok Mustafa Kemal ve ulusal çabayı mercek altına almaya ve Londra’ya ihtarlar yapmaya başladığı görülüyor.
Yazılan birinci raporlarda Atatürk’ün isminin dahi hakikat yazılmadığını aktaran Alkan bu durumu, “Yerinden gelen istihbarat raporları Kemalist hareketi, milliyetçi hareketi, direniş hareketini az çok yanlışsız teşhis eden bilgilere sahip. Lakin öte yandan bunların Londra’da nasıl yansıdığına baktığımızda, bunun önemli biçimde ele alınmadığını görüyoruz” diye anlatıyor.
Raporların yazıldığı devirde şimdi Soyadı Kanunu çıkmadığı için daha sonra Atatürk soyadını alacak olan Mustafa Kemal’den bu isimle ya da Mustafa Kemal Paşa olarak bahsediliyor.
Robeck’in Dışişleri Bakanı Lord Curzon’a yolladığı raporda, yapılacak muahedenin uygulamaya sokulmasının her geçen gün daha da zorlaştığı belirtiliyor:
“İstanbul’da doğan ve Erzurum’da yuvalanan milliyetçi hareket, Yunan Bölgesi dışında Anadolu’nun tamamını denetim edecek kadar genişledi ve Trakya’nın da kıymetli bir kısmında varlık gösteriyor. Birtakım Kürt, Arap ve Tatarların da sempatisini topladı. Merkezi Hükümet, İstanbul’da bir ilçe belediyesine, Milliyetçiler ile İtilaf Devletleri ortasında aracıya dönüştü.
“Şu ana kadar her şey yolunda fakat Türkiye’ye düşünce yaratacak bir barış teklifi yapıldığında madalyonun öteki yüzü de ortaya çıkacak. Milliyetçiler örgütleniyor, moral topluyor, takibat yapıyor, eleman devşiriyor, para topluyor ve Türkiye’nin bölünmesine ya da yabancı devletlerin denetimi altına girmesine karşı çıkmak için uyuşuk insanları canlandırmaya çalışıyor. Şu ana kadar da muvaffakiyet sağladılar. Her geçen gün barış muahedesinin uygulamaya sokulması daha da sıkıntı bir hal alıyor.”
Prof. Dr. Alkan, İngiltere’nin Osmanlı ordusunun dağıtılmış ve silahlarına da el konulmuş olmasından ötürü bir silahlı direniş olabileceği istikametinde bir beklentisi olmadığına lakin 1919 yılının ortalarından itibaren bu ihtimali “doğru biçimde varsayım eden” istihbarat memurlarının olduğuna dikkat çekiyor.
Alkan, “Bu istihbarat memurlarının birinci gözlemlediği husus Türkiye’deki direniş hareketinin çok legal bir yoldan kendisini tabir etmeye başladığı tarafında ki o yasal yol parlamenter yol. Bu durm, elbette parlamentonun doğduğu ülke olmakla övünen İngiltere için bir sürpriz. Kendisine karşı verilecek gayret de seçim ve parlamento aracılığıyla verildi” diyor.
General Milne’nin hazırladığı raporda da emsal değerlendirmeler yer alıyor. Raporda, millici hareketin Türkiye’de kamuoyunun takviyesini topladığı ve destekçilerinin de kıymetli konumlara getirilmeleriyle bu dayanağın giderek arttığı belirtiliyor.
Milne, millici hareketin o periyotta silahlı direniş fikriyle “flört ettiğini” tabir ediyor:
“Bu yolu tercih etmeleri durumunda ateşle oynamış olacaklarının ve felakete yol açacaklarının farkındalar. Lakin silahlı gayret fikrini Barış Konferansını etkilemek için istiyorlar. Çünkü halkın bildiği tek örgütlenme biçimi de bu.
“Barış Konferansı’nda Türkiye için çok ağır sonuçlar doğuracak kararların alınması ve İstanbul’daki yöneticilerin isyankarları denetim altında tutamaması halinde millici hareket, İtilaf Devletleri’nin askeri planları üzerinde büyük tesir yaratır. Halk silahlı ve birinci defa birlik olmuş durumda. Milliyetçi bir ayaklanma olması halinde kullanılması gereken askeri gücün boyutlarını hesaplamak sıkıntı.”
Gayrimüslimlerin tasaları istihbarat raporlarında
Bu devirde yazılan istihbarat raporlarında öne çıkan bir başka husus da Anadolu’daki Hristiyanların güvenlik telaşları.
Anadolu’da başlayan örgütlenmenin İngiliz istihbarat raporlarında “mülteci” olarak tanımlanan, Birinci Dünya Savaşı sırasında yerinden edilmiş bireylerin geri dönebilme ihtimalini düşürdüğüne dikkat çekiliyor.
General Milne’nin raporunda, Anadolu’da kalan Ermenilerin sayısının azalmış olmasının, Ermenistan devletinin kurulma ihtimalini azalttığı vurgulanırken, 12 Kasım 1919’da bir istihbarat memurunun Bursa’dan hazırladığı raporda da, mülkiyeti Ermenilere ilişkin olan lakin daha sonra Türklerin yerleştirildiği gayrimenkullerin iadesiyle ilgili kurulan komitelerin çalışmalarına da yer veriliyor.
Bu raporda, “Bilecik’te belediye liderinin başkanlığında iki Ermeni ve iki Müslüman’dan oluşan Karma Kurul, 15 Nisan ile 4 Ekim 1919 ortasında 100 tane belgeyi inceleyip sonuca başladı. Türk mültecilerin yerleştirildiği mülkiyeti Ermenilere ilişkin meskenlerin geri verilmesine yönelik yüzlerce belge ile direkt lokal yetkililer ilgileniyor lakin olağan olarak iade edilen binalar çok acınası ve harap durumda olduğundan içinde oturulamayacak durumda bulunuyor. Bu kasabadan sürgün edilen yaklaşık 5 bin Ermeni’nin beşte biri geri döndü, başkalarının kaybolduğu düşünülüyor” değerlendirmesi yapılıyor.
Raporlarda, Ermeni ve Yunanların güvenlik telaşı taşımaya devam ettikleri fakat ulusal uğraş başkanlarının gayrimüslimlerin korunmasının “kendi çıkarlarına olacağının farkında oldukları için” gerekli güvenlik teminatlarını verdikleri belirtiliyor.
28 Ekim’de Yüksek Komiser Robeck’in hazırladığı raporda mevzuyla ilgili şu değerlendirmeler yapılıyor:
“Yunan ve Ermeni önderler, Amerikalı Misyonerlerin de takviyesiyle katliam olacağı öngörüsüyle koro halinde bağrışıyorlar. Mustafa Kemal de tıpkı öngörüyü fark etmiş ve bunu engellemek için adımlar atmış üzere görünüyor. Samsun’daki Denetim Memuru, Mustafa Kemal’in teminatlar verdiğini lakin Hristiyanların gereksiz yere dertli olduklarını bildirdi.
“Milliyetçiler, Hıristiyanları koruyor ve dışarıdan gelen yardımlara ve müdahalelere karşı çıkıyor. İngilizlere karşı gücü ve giderek daha da güçlenen, fakat öteki İtilaf devletlerine karşı daha az boyutlarda olan bir kırgınlık hissediliyor. Milliyetçiler mahallî halkla çok fazla temas edebilmiş değil. Daima olarak Hıristiyanların korunmasına dair yapılan açıklamalar büsbütün siyasi nitelik taşıyormuş üzere görünüyor. Türklerin bu husustaki eğilimleri ve içgüdüleri katliam yapılması istikametinde. Milliyetçiler savaşmayı tercih ederse Hıristiyanların da katledilmeleri mümkün.”
İngilizlere nazaran, Mustafa Kemal İngiltere hakkında ne düşünüyor?
Hazırlanan raporlarda karşılığı aranan bir başka soru da Mustafa Kemal ve liderlik ettiği uğraş hareketinin İngiltere’ye bakışı.
İngiliz istihbaratının hazırladığı raporlarda, ulusal çabaya takviye veren yayınlarda çıkan İngiltere yahut İngiliz mandasını savunan İngiliz Muhipleri Cemiyeti tersi yazıların da özetlenerek Londra’ya iletildiği görülüyor.
24 Ekim 1919 tarihinde İngiltere Yüksek Komiserliği’nin yazdığı raporda, Erzurum’da yayınlanan ve ulusal çabaya dayanak veren Albayrak gazetesinin İngiliz siyasetlerine ağır tenkitler yönelttiğine dikkat çekiliyor:
“Millici hareketin propaganda gazetelerinden Albayrak üzere yayınlar eski kabinenin millici harekete karşı koymak için İngiltere hükümetinden rüşvet aldığı tarafındaki kanıyı inandırıcı kılmak için değerli gayret gösteriyor.
“Bunun örneklerinden biri Mustafa Kemal’in bir Amerikan radyosuna verdiği mülakat. Paşa, Türkiye’yi yok etmek için İngiltere’nin parasının kullanıldığını ve kendisi ile arkadaşlarının elde ettiği kesin bilgilere nazaran, İngilizlerin eski içişleri bakanına 150 bin sterlin verdiğini söylüyor.”
Prof. Dr. Alkan da, İngiltere’nin bu süreç boyunca daha sonra Büyük Millet Meclisi’nin açılmasıyla Ankara merkezli olan ulusal uğraştan çok, İstanbul’daki Osmanlı hükümeti ile ortasının daha düzgün olduğuna dikkat çekiyor.
Alkan, İngiltere’nin 1920 yılında İstanbul’u fiilen işgal etmenin İngilizlerin yaptığı bir öbür yanılgı olduğunu belirtiyor.
Alkan, “İngiltere şöyle düşünecek: İstanbul’u işgal edersek osmanlı hükümetini bizim istediğimiz şartlarda barışa zorlayabiliriz. Lakin ummadıkları ve beklemedikleri husus çabucak Anadolu’da İngilizlerin ulaşamayacağı bir yerde yeni bir parlamentonun açılması ve bütün ulusal çabanın dünya tarihinde çok seçkin görülen bir biçimde bu parlamentoyla yürütülecek olması. Bütün kumandanlar bir yandan cephede savaşacaklar, bir yandan parlamentoda gelip hesap verecekler” diyor.
Alkan, “Sonuçta bütün bu savaş sürecinde İngiltere ile Ankara hükümeti ortasındaki ilgiler hiçbir vakit sıcak olmadı. Tam bilakis İstanbul hükümeti ile çok sıcak oldu. İngilizler, ulusal çaba ile sıcak ilgisi olan Ali İstek Paşa kabinesini bile istifa ettirdi, yerine Damat Ferid Paşa hükümeti geçti ve Sevr Antlaşması’nı imzalayan hükümet oldu. Bunu da hatırlamak gerek” diyor.
