Taliban 20 yılın sonunda Afganistan’ın neredeyse tamamında denetimi yine ele geçirirken, birçok Afgan Pakistan’ın bu yıllar boyunca Taliban’a vermeye devam ettiği takviyesi eleştiriyor.
Bu bireylere nazaran Pakistan isteseydi Taliban üzerindeki gücünü kullanarak şiddetin durmasına ya da örgütün tekrar güçlenerek geri dönmesine mahzur olabilirdi.
Pakistan ise örgüt üzerinde bu türlü bir gücü olduğuna dair telaffuzları reddediyor.
Afganistan’la Pakistan ortasında 70 yıldır devam eden tansiyon ve güç çabası, Pakistan’ın Afganistan içindeki farklı kümeleri desteklemeye yöneltti.
Bu sebeple birçok uzmana nazaran bölgede devlet dışı kümelerin güçlenmemesi ve istikrarın sağlanması için asıl yapılması gereken de Pakistan-Afganistan ortasında tam bir işbirliği ve barışın sağlanması.
Pekala bu tansiyon ve Pakistan’ın adımlarının bugün gelinen noktaya tesiri ne oldu?
İngiltere’nin bölgeden çekilmesiyle başlayan tansiyon
İngiltere’nin Pakistan ve Bangladeş’i de kapsayacak formda emperyal bir güç olarak yönettiği Hindistan’daki varlığı 1940’lara kadar devam etti.
İngilizlerin bölgede güçlü varlığı devam ederken 1919’a kadar (önce buyrukluk sonra krallık olan) Afganlarla da İngilizler ortasında üç defa savaş çıktı. 1919’da biten son savaşta İngilizler Afganların bağımsızlığını ve egemenliğini tanıdı.
Bu süreçte, 1893 yılında İngiliz idaresindeki Hindistan’ın baskısıyla Durand Çizgisi ismi verilen ve Peştuların yaşadığı bölgeyi ikiye bölen bir hudut çizgisi taslağı kabul edildi.
Lakin İngiltere’nin bölgeden çekilmesi ve 1947’de Pakistan’ın bağımsızlığını ilan etmesinin akabinde Afganistan, pratikte hudut misyonu görmeyen ve her gün on binlerce Peştunun geçtiği bu çizgiyi resmen hudut olarak tanıma konusunda çekimser kaldı.
Bunun ardındaki asıl sebep, Pakistan’daki Peştuların kendi bölgesindeki Peştularla yakın alakasını sürdürerek özerk bir bölge oluşturma konusunda işbirliği yapmaktı. O denli ki 1947’de Birleşmiş Milletler’de Afganistan, Pakistan’ı hükümran bir devlet olarak tanıma konusunda çekimser kalmıştı.
İki hükümran ülke olan Afganistan ve Pakistan ortasındaki tansiyon böylelikle başlamış oldu.
Peştuların bağımsızlığını Pakistan’ın bağımsızlığı öncesinde de destekleyen Afganistan da, Pakistan’ın buna karşı ülke içindeki birtakım silahlı kümeleri desteklemesine reaksiyon gösterdi.
Soğuk Savaş periyodunda karşı cephelerde yer aldılar
Getty Images Sovyet askerleri Afganistan’da 1950’lerde Pakistan’ın Durand Çizgisi bölgesinde hudut karakolları oluşturması ve Pakistan tarafında kalan Peştular için başka şehircilik projeleri geliştirmesi üzerine çatışmalara ve güvenlik güçlerinin ölümcül müdahalelerine yol açan hudut tansiyonu, Soğuk Savaş’la birlikte daha net bir çizgiye girdi.
Soğuk Savaş’ta Afganistan Sovyetlerin diplomatik, finansal ve askerini takviyesini alırken Pakistan, ABD’nin yanında yer aldı.
Pakistan’ın 1947’den beri bölgesel düşmanı olarak gördüğü Hindistan da Sovyet çizgisine yakın bir yerde konumlandı.
Bölgedeki en kritik iki rakibinin kendisine karşı işbirliği yaptığına inanan İslamabad, Afganistan’daki yasa dışı kümeleri destekleme siyasetini benimsedi.
Ve Pakistan 1970’lerden itibaren Afganistan’daki Peştuları medreselerde Suudi Arabistan’ın dayanağıyla Vahabi öğretisiyle eğitmeye başladı. Burada asıl niyeti, Peştuların etnik kimliğinden çok İslami kimliklerini öne çıkararak Peştu ayrılıkçı hareketlerin önüne geçmek; birebir vakitte Afganistan içinde Sovyetler dayanaklı idareye karşı kimi kümelerin elini güçlendirmekti. Pakistan’da eğitim alan bu savaşçılara “mücahit” ismi veriliyor.
1979’da Sovyetler, Afganistan’daki Sovyet dayanaklı iktidara karşı başlayan ayaklanmaları bastırmak için Kızıl Ordu’yu ülkeye gönderdiğinde, Pakistan’ın mücahitleri eğittiği medreselere ABD de takviye vermeye başladı.
Böylelikle vaktinde Afganistan’ın kabul etmediği ve geçişlere müsaade verdiği “sınır çizgisi” mücahitlerin, silahların, askeri mühimmatın ve paranın basitçe Pakistan’dan aktığı bir rota haline geldi.
1980’de Kabil, İslamabad’a hududu kapatma talebiyle gittiğinde bu defa reddeden ve sonu mücahitlerin geçişlerine açık bırakan taraf, Pakistan oldu.
Getty Images Mücahitler, işgalci güçlerden ele geçirilen tankların üzerinde Pakistan, ABD ve Suudi Arabistan’dan gelen yardımların da tesiriyle, Afganistan’da ileride idaresi ele geçirebileceğini düşündüğü dört Pakistan yanlısı mücahit kümeye dayanak verdi.
Lakin 1989’da Sovyetler Afganistan’dan büsbütün çekildikten bir müddet sonra, asıl gücün kendi desteklediği kümelerden birinde değil Taliban’da olduğunu görünce, takviyesini Taliban’a yönlendirdi.
ABD Kongresi’nin kurduğu Birleşik Devletler Barış Enstitüsü’nün 2021’de yayımladığı raporda, Pakistan’ın o devir kendi sonların eğittiği mücahitlerin bir kısmını da Hindistan’la ortalarında uyuşmazlığa yol açan lakin Hindistan idaresi altında bulunan Keşmir bölgesine gönderdiği söz ediliyor.
Birebir raporda, Pakistan’ın, 1996’dan itibaren Kabil’de idaresi ele geçiren Taliban’ı desteklerse ve örgüt güçlenirse, bölgedeki Rusya, İran ve Hindistan üzere ülkelere karşı kendi elini de güçlendireceği planları yaptığı yazılıyor.
Pakistan, eğitimler sırasında öne çıkan, başarılı ve yürekli gördüğü öğrencileri de ABD’nin bölgedeki yetkililerine tanıttı.
Pakistanlı araştırmacı gazeteci Ahmed Rashid’e nazaran, 1971’de 900 olan Pakistan’daki medrese sayısı 1988’de 8 binin üzerine çıkmıştı. Sonlarda kayıt dışı 25 bin okul daha vardı.
Taliban’ın ülkeyi büsbütün denetim ettiği son devir 1996-2001 ortasıydı ve Afganistan o devir dışlanmış bir devletti.
Yalnızca üç ülke; Suudi Arabistan, Pakistan ve Birleşik Arap Emirlikleri Taliban idaresini yasal görüyordu.
Taliban’la barış görüşmelerinde Pakistan’ın rolü
2001 sonunda ABD’nin, Taliban’ın idaresindeki Afganistan’a askeri müdahalesi başladı. Kısa bir mühlet içinde Taliban idaresi devrildi ve üyelerinin büyük çoğunluğu ülkeden Pakistan’a kaçtı.
Soğuk Savaş periyodunda de Batı kampında yer alan Pakistan, ABD’nin Afganistan’da “terörle mücadelesinde” yanında yer aldığını açıkladı. Lakin bir yandan Taliban’la bağlarını da koparmadı.
2004’te ABD’nin takviyesiyle Afganistan Cumhurbaşkanı olarak misyona başlayan ve 2014’e kadar vazifesini sürdüren Hamid Karzai, ABD işgaline karşı Taliban’ın ataklarının arttığı bir devirde direkt Pakistan’ı işaret ederek ülkeyi “Afganistan’ı güvenliğini hiçe sayarak bölgede bir uydu savaşı desteklemekle” suçladı.
Pakistan ise Taliban üzerinden bir uydu savaş başlatacak kadar örgüt üzerinde gücü olmadığını savundu.
Bu kısmen doğruydu. İktisadı berbata giden Pakistan, Taliban önderlerine getirilen milletlerarası yaptırımlardan kaçınmak için kimi alt kümelere dayanağını azalttı.
Lakin bu süreçte Taliban’ın kurucuları ve üst seviye yöneticileri Pakistan’da kalmaya, mülk satın almaya ve hatta işyerleri açarak burada hayatlarını kazanmaya devam etti.
Birçok Taliban savaşçısının da yaralandığında Pakistan hududunu geçerek buradaki hastanelerde tedavi gördüğü de biliniyor.
Memleketler arası haber ajanslarına konuşan, Afganistan sonuna yakın bölgelerdeki hastanelerde çalışan hekimler, Chaman (Afganistan tarafında Spin Boldak) ve Torkham sonlarında Afgan ordusuyla savaşırken yaralanan Taliban savaşçılarının kendi hastanelerine getirildiğini ve tedavi gördüklerini anlattı.
İsmini vermeden konuşan tabipler, tedavisi uzun süren birtakım yaralıların Quetta’ya götürüldüğünü söyledi. Quetta, Taliban’ın üst seviye yöneticilerinin kaldığı yer olarak biliniyor. O denli ki, üst idareye “Quetta Şurası” da deniliyor.
Taliban üzerinde Pakistan’ın tesirinin devam ettiğine inanan eski ABD Lideri Donald Trump da, Afganistan’dan çekilmek üzere Taliban’la anlaşmak için masaya oturduğunda, Pakistan’ın dayanağını istedi. 2020’de Afgan hükümetiyle Taliban ortasındaki görüşmeler başladığında da “Pakistan’ın Afgan barış sürecindeki rolünün ne kadar kıymetli olduğunu” açıkça lisana getirdi.
Türkiye de ABD’nin çekilmesinin akabinde devralmayı planladığı Kabil Havalimanı’nın güvenliğini sağlama misyonu için Pakistan’la temas kurdu. Zira alanda tesirli olan Taliban’la yapılan görüşmelerde Taliban, Türkiye’yi “işgalci güç olarak sayacağını” açıklamıştı.
BBC Türkçe’ye bilgi veren Türk diplomatik kaynaklar, Pakistan’ın Türkiye’nin üstlenmeyi planladığı bu misyondan rahatsızlık duyduğunu ve bu sebeple Taliban’ın sert tonunu yumuşatması için bir rol oynamaktan kaçındığını söylüyor.
ABD’nin çekilme sürecinde alanda süratle ilerleyen Taliban’a karşı savaşan, ülkenin batısındaki Herat bölgesinde güçlü bir milis gücü önderi olan ABD dayanaklı kumandan İsmail Han da, lokal basına yaptığı açıklamada, ülkesindeki savaştan Pakistan’ın sorumlu olduğunu söylemişti:
“Bu savaşın Afgan hükümetiyle Taliban ortasında olmadığını açıkça söyleyebilirim. Bu Pakistan’ın Afgan halkına karşı savaşıdır.”
BBCPakistan, 30 yılı aşkın müddettir Taliban’ın en kritik destekçisi olsa da Rusya, İran ve Çin üzere ülkeler de örgütle irtibata geçti. Memleketler arası alanda tanınırlığının artması ihtimali artan, son periyotta ABD çekileceğini açıkladıktan çabucak sonra alanda da güç kazanan Taliban’ın böylelikle Pakistan’a olan bağımlılığı da azaldı.
Bu sebeple bilhassa Amerikalı uzmanlar, Pakistan’ın “Taliban üzerinde önemli bir tesiri olmadığı” açıklamalarıın kısmen hakikat olduğunu kabul ediyor.
Fakat Taliban’ın üst seviye üyelerinin birçoklarının ailelerinin hâlâ Pakistan’da yaşadığı, orada iş münasebetlerinin olduğunu hatırlamakta yarar var.
Kabil’deki geçiş devri tamamlandıktan sonra Taliban Afganistan’daki gücünü tahkim eder ve memleketler arası sisteme bir ölçüde entegre olursa, ailelerini de Afganistan’a taşıyarak Pakistan’la alakalarını minimuma taşıyabilecekleri görüşü de yeniden Amerikalı uzmanlarca lisana getiriliyor.
ABD’de kurulan milletlerarası fikir kuruluşu Carnegie Memleketler arası Barışı Destekleme Vakfı, Ağustos ayındaki bir raporunda, Afganistan’dan çekilme kararını son imzalayan ABD Lideri olan Joe Biden’ın da, Pakistan ordusundaki başkanların Taliban’a tesir gücü olduğuna inandığını tabir etti.
Buna nazaran Biden, Taliban’ın Afgan hükümetiyle güç paylaşımı konusunda uzlaşmaya gitmesi için de Pakistan ordusunun ikna gücünü kullanmasını istedi. Karşılığında Taliban’a memleketler arası alanda daha fazla tanınma ve finansal yardım kelamı verilmesini istedi. Lakin İslamabad, Taliban’ın gücü ziyadesiyle eline geçirdiği bir periyotta Biden’ın bu talebini yerine getirmeye yanaşmadı.
- Taliban, Afganistan’ı 20 yıl öncesine mi götürecek?
- Taliban 10 günde Afganistan’da denetimi nasıl sağladı?
- Afganistan’da 20 yıl sonra tekrar denetimi sağlayan Taliban nasıl kuruldu, bugüne nasıl geldi?
- Taliban’ın zaferini ve bildirilerini başka cihatçı örgütler nasıl yorumluyor?
- Afganistan’ın mukadderatını belirleyen ABD-Taliban mutabakatı ne öngörüyordu?
- Taliban’ın önder takımında kimler yer alıyor?
Pakistanlı yetkililer “Kabil’de Taliban hükümeti istemediğini” söylüyor
Afganistan’ın içinden Pakistan’a yönelik suçlamalar gelse de, Pakistan idaresi bunları reddediyor ve Afganistan’da 20 yıl sonra tekrar bir Taliban iktidarı görmek istemediğini lisana getiriyor.
Lakin bu sırada savaşta ölen Taliban savaşçılarının cenazeleri Pakistan’da, üstelik büyük kalabalıkların iştirakiyle yapılmaya devam etti.
İmran Han’ın Haziran 2020’de Parlamento’ya yaptığı bir konuşmada El Kural önderi için Usame bin Ladin için “şehit” sözünü kullanması da akıllarda.
ABD, 2010’da Pakistan’ın Abbottabad kentinde düzenlediği bir operasyonla Usame Bin Ladin’i öldürmüştü. Han, Parlamento’daki konuşmasında bu operasyon için “Amerikalıların Abbottabad’a gelip Usame bin Ladin’i öldürdüğünde, şehit ettiğinde biz Pakistanlıların nasıl utanç duyduğunu asla unutmayacağım” demişti.
Pakistan’da birçok Afgan sivil de mülteci olarak bulunuyor. Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği (BMMYK) bilgilerine nazaran 2021’de Afganistan’dan 400 bin kişi kaçtı. Dünya genelindeki 2,6 milyon Afgan mültecinin 1,4 milyonu da Pakistan’da yaşıyor.
