Rusya, Ukrayna’da misket bombası kullanmakla suçlanıyor ve Milletlerarası Ceza Mahkemesi (ICC) savaş cürümleri işlenmiş olması ihtimalini soruşturmaya başladı. BBC, Harkov’a yönelik bir taarruza ait ayrıntıları toplumsal medyadan paylaşılan görüntüler ve açık kaynaklarda bulunan başka materyal üzerinden inceledi.
28 Şubat günü Andriy (gerçek ismi değil) büyük patlama seslerini duyduğunda Harkov’daki konutunda duş alıyordu.
“Çabucak çıktım, konut sallanıyordu, ıslak yere uzandım, camların kırılışını duydum.”
Yaşadığı dairenin pencereleri çatlamıştı ve dışarıya baktığında birçok insanın yerde yattığını gördü. En az birinin öldüğü katiydi. Bunlar apartmanın önündeki su sebilinin önünde kuyruk olan insanlardı. Andrei de birkaç dakika evvel bu kuyruktaydı.
Harkov Belediye Lideri taarruzda dört kişinin öldüğünü ilerleyen saatlerde doğruladı.
BBC, Ukrayna’da sivil yerleşimlere yönelik Rus hücumlarında misket bombası kullanıldığı sav edilen birçok olaydan biri olan bu taarruzla ilgili manzaraları inceledi, şahitlerle ve uzmanlarla görüştü.
Bu taarruzla ilgili birinci haber mahallî saatle 13:06’da Twitter’da paylaşıldı.
Görüntü manzaralarında patlamalar ve siyah duman bulutları görünüyordu.
Kısa müddet sonra paylaşılan başka bir görüntüde yerde hareketsiz yatan beşerler görülüyordu.
Bu imgelerdeki su sebili ve ayakkabı tamircisi üzere kıymetli fiziki ögelerin yerini doğrulamak suretiyle bu atağın Harkov’un kuzeyinde bir yerde meydana geldiğini netleştirdik. O gün Rus güçlerinin ateşine dair bu bölgeden çok sayıda haber alınmıştı.
BBC Harkov’da bombanın düştüğü yeri tespit için kullanılan su sebili ve ayakkabı tamircisinin imgeleri Ayrıyeten BBC’ye birebir gün tıpkı saatte, ama 23 Serpnya Yolu sokağının daha aşağısında çekilmiş imajlar de gönderildi. (Sokak, ismini 23 Ağustos 1943’den, yani kentin Alman Nazi güçlerinden kurtulduğu tarihten alıyor.)
Lokal saatle 12:46’da çekildiği kayıtlardan anlaşılan bu imaj bombanın düştüğü istikamete hakikat giden bir aracın içinden çekilmiş. Araç 23 Serpnya Yolu’na dönerken arka arda bir dizi patlama oluyor ve bir kişi yere düşüyor.
BBC Araçtan çekilen görüntü da 23 Serpnya Yolu’nda kaydedilmiş Savaşta misket bombası kullanımı
Bu klipleri, silah uzmanı dört bireye gönderdik.
Bunlardan biri, Britanya merkezli bir savunma ve güvenlik niyet kuruluşundan Sam Cranny-Evans, araçtan çekilen manzaralarda “görece küçük bir alanda çok sayıda küçük patlama olmasının” misket bombası özellikleriyle dengeli olduğunu söyledi.
Misket yani kesim tesirli mermi atan füze ya da bombaların içinde çok sayıda küçük patlayıcı oluyor. Çoklukla karadan fırlatılan bu bombalar gayeye eriştiğinde açılıyor ve içindeki çok sayıdaki bombacığı boşaltıyor.
BBCSilah istihbaratı uzmanı Pete Norton da görsel gerecin modül tesirli cephane -tek bir bombanın içine yerleştirilmiş çok sayıda misket bombası- kullanıldığı tezleriyle uyumlu göründüğünü söylüyor. Norton, görüntüde görünen tek tek patlamaların “görece düşük şiddette” olduğunu da kaydediyor.
Uzmanlara tıpkı saldırıyı öbür bir açıdan görüntüleyen klibi de gösterdik. Görsel gerecin, bu akında füze ve misket bombasının birlikte kullanılmış olabileceğine işaret ettiği sonucuna vardılar.
Misket bombası kullanımı insan hakları kümeleri ve birtakım hükümetler tarafından eleştiriliyor zira küçük modüller etrafa saçılıp tekrar patladığında çok daha fazla beşere ziyan verme potansiyeli taşıyor.
Ayrıyeten misket bombaları birinci hücumun sonrasında da tehlike teşkil etmeyi sürdürüyor. Silah uzmanı Sam Cranny-Evans’a nazaran füzeyle fırlatılan modül tesirli bir bombanın içinde 7 bin misket olabilir ve çoklukla bunların yüzde 2 kadarı patlamadan kalır. Bu patlamayan misket bombaları çatışmanın sona ermesinden çok sonra bile birçok kişinin vefatına yol açabilir. Ayrıyeten tespit edilip etkisiz hale getirilmeleri de çok sıkıntı ve maliyetli bir iş.
Bu silahların kullanılmasını yasaklayan memleketler arası mutabakatın altında 100’den fazla ülkenin imzası var. Ancak Rusya da Ukrayna da muahedeyi imzalamadı.
Kremlin Sözcüsü Dimitri Peskov, Salı günkü basın toplantısında, Ukrayna’da misket bombası kullanmadıklarını söyledi.
Amaç siviller mi?
Rusya taammüden sivil alanları vurmakla suçlanıyor lakin Milletlerarası Af Örgütü’nden (Amnesty International) araştırmacılar, su sebilinin yakınına düşen bombanın, teorik olarak yakındaki XADO isimli şirketi maksat almış olması ihtimalinin de bulunduğunu söylüyorlar. Bu şirketin binası, akının olduğu sokakta.
XADO kimyasal unsur üreten bir şirket ancak tüfek de imal ettiği anlaşılıyor. Tekrar de bu sokaktaki şirket merkez binasında fiilen üretim yapıldığına ait bir ispat yok ve bina sivil bir yerleşim alanında.
Ayrıyeten gaye hakikaten XADO ise bile uzmanlar misket bombası kullanılmaması gerektiğini düşünüyor.
Cranny-Evans “Eğer bu, füze saldırında maksat alınması gerekecek kadar kıymetli bir gaye olsa bile, yüksek tesirli tek başlık taşıyan bir füze atarsınız” diyor ve ekliyor:
“Parça tesirli silahlar çok büyük tahribat yaratan ve ruhsal olarak travmatik silahlar lakin buna karşılık beşerler bir binanın içindeyse etkisiz kalırlar. Bir binayı yok etmek istiyorsanız çok daha yüksek tesirli tek bir patlayıcı seçersiniz, birçok küçük patlama değil.”
BBC’nin bu husustaki sorularını ilettiği Rusya’nın Londra Büyükelçiliği’nden şimdi karşılık gelmedi.
Silahın kaynağı Rusya
Deliller açıkça, incelediğimiz bu taarruzun Rusya güçleri tarafından yapıldığına işaret ediyor.
İnternette o mahalleye o gün Rus misket bombalarının düştüğüne dair diğer imgeler de paylaşıldı.
Örneğin aşağıdaki Twitter iletisini atan kişi fotoğraflanan misket mermisi manzarasının Harkov’daki bir arkadaşının aracının yakınına düştüğünü tez ediyor, ilgilenenlere ayrıntıları verebileceğini söylüyor.
A friend of mine made this in Kharkiv next to his car that has been hit by this crap. Can provide more details confidentially. pic.twitter.com/Mjip8yp7pG
— Melon Usk (@DoctorOfRadost) February 28, 2022
Memleketler arası Af Örgütü’nden araştırmacılar, bu manzaraları alan şahısla temasa geçti ve kişinin kendilerine bu hücumun meydana geldiği yerden alınmış öbür imajlar de yolladığını söyledi.
Manzaraları biz de inceledik, ayrıyeten misket bombalarının görüldüğü daha geniş bir alandan hasara uğrayan araçlar ve diğer fotoğraflar da gördük. Bu imgelerdeki üst datalar manzaraların 28 Şubat günü çekildiğini doğruluyor.
Af Örgütü’ne nazaran imgeye yansıyan misketin, cephanenin üzerindeki yazılardan 2019 yılında Rusya’da imal edildiği anlaşılıyor. Araştırmacılar Rusya’nın 2012’den bu yana Ukrayna’ya bu tip silahların satışını durdurduğunu da ekliyor.
Öbür ataklardan elde edilen deliller da var mı?
Misket bombası kullanıldığı tez edilen öbür ataklarla ilgili ispatları da inceledik.
Örneğin BBC tarafından jeo-doğrulaması yapılan bir video-klip, Harkov’un kuzey doğusundaki bir mahallede bir alışveriş merkezinin yakınlarında meydana gelen bir dizi patlamayı gösteriyor. Silah uzmanları bu patlamaların görünümünün de misket bombasının özellikleriyle örtüştüğünü söylüyor.
Ayrıyeten Ohtirka kentindeki bir anaokuluna isabet eden bombayla ilgili manzaralar de ortaya çıktı. Bu taarruzda belediye liderinin açıklamasına nazaran biri çocuk altı kişi ölmüştü.
Taarruzdan evvel ve sonra toplumsal medyada, bölgede Rus birliklerinin bulunduğuna ait birçok paylaşım yapıldı.
Akın sonrası manzaralarda yerlerde kanlı cesetler ve binanın çatısında da yeniden misket bombasıyla uyumlu delikler görülüyordu.
Açık kaynaklardan istihbarat toplayan Bellingcat isimli kümenin çalışanları misket bombası atan bir füze başlığı görselinin jeo-doğrulamasını yaptı. Bu merminin vurulan anaokulunun yaklaşık 200 m doğusunda yerleştirilmiş BM-27 ismi verilen bir füze rampasından atıldığını düşünüyorlar.
Taarruz üzerine Ukrayna Dışişleri Bakanı Dimitro Kuleba, Rusya’yı “savaş cürümleri işlemekle” suçladı. Birtakım Batılı başkanlar de misal suçlamalar getirdiler ve Milletlerarası Ceza Mahkemesi argümanlarla ilgili soruşturma başlattı.
Savaş hatası tezleri
Milletlerarası hukuka nazaran yalnızca askeri amaçlara saldırılabilir.
BBC, Essex Üniversitesi’nden milletlerarası hukuk profesörü Noam Lubell ile görüştü ve ona akınların manzaralarını izletti.
Profesör Noam Lubell, imgelerin çok tasa verici olduğunu söyledi.
Lubell, kıymetlendirilmesi gereken birinci şeyin, neyin hedeflendiği ve sivillere ziyan gelmemesi için tedbir alınıp alınmadığı olduğunu söylüyor.
Su sebili yakınına yönelen taarruzda Harkov’daki askeri bir maksadın vurulması bile amaçlanmış olsa Profesör Lubell, sivil bir bölge kelam konusu olduğu için bunun milletlerarası hukuka alışılmamış bir hücum olduğunu söylüyor.
Bu tıp değerlendirmelerde hücumda kullanılan silah ve sistemle birlikte sivillere verebileceği zararın askeri kazanımından daha büyük olup olmayacağı üzere ögeler dikkate alınıyor.
Profesör Lubell, “Kent ortamında geniş bir alanı etkileyen patlayıcılar kullanmak çok büyük ihtimalle maksat gözetmeksizin yapılan akınları yasaklayan mutabakatlara karşıt olacaktır. Ve en azından ihlal ihtimali ve memleketler arası insan hakları hukukuna uygunluğu araştırmalıdır” diyor.
Londra’daki University College’dan hukuk profesörü Philippe Sands de, Ukrayna’daki son çatışmada şahit olunan sivil can kaybının boyutlarının, taarruzlarda kasıt ihtimalini gündeme getirdiği görüşünde:
“Birinci günden beri izliyorum ve daima kasıtlı olarak ya da olmayarak sivillerin bulunduğu yerlerin hedeflendiğine ait haberler geliyor. Bu o denli bir boyutta ki tahminen de kasıtlı olabileceğini düşündürüyor.”
Profesör Sands, “Verdiği izlenim, halkta dehşet yaratmaya yönelik bir efor olduğu yönünde” diye de ekliyor.
Su sebili saldırısının şahidi Andriy ise hala ailesiyle birlikte özel bir anaokulunun bodrumunda saklanıyor. Ama Andriy ve ailesi yerin altında bile, atılan bombaların seslerinden kurtulmuş değil.