Taliban’ın Afganistan’da denetimi ele geçirmesi ve 15 Ağustos’ta başşehir Kabil’e girmesi sonrası birçok ülke, hem kendi vatandaşlarını hem de kendileri için çalışan ve tehdit altında olan Afganları tahliye ediyor.
Cuma günü Kabil’den kalkan bir uçakta da onlarca yardım vazifelisi ve istekli de vardı.
ABD’nin tam çekilme için verdiği son tarih 31 Ağustos. Taliban da bu tarihe kadar çekilme ve tahliyelerin bitmesi gerektiğini; sonrasında “sonuçları olacağını” duyurdu.
Şu an için tahliyelerde Taliban, NATO güçleriyle işbirliği yapıyor üzere görünüyor.
Lakin 31 Ağustos sonrası insani yardım kuruluşları, milletlerarası siyasi ve ekonomik temelli kuruluşların ve 20 yıldır ülkede varlığını koruyan ülkelerin ne yapacağı hâlâ bilinmeyen.
Taliban’la resmen irtibat mi kurmalı yoksa epey yıldır yapılan yatırımları ve 38 milyon Afganı geride bırakıp çıkmalı mı?
15 Ağustos sonrası birinci defa canlı yayında memleketler arası basından temsilcilerin de katıldığı bir basın toplantısı düzenleyen; bayan hakları ve basın özgürlüğü konusunda biraz daha yumuşak olabileceğine dair iletiler vermeye çalışan Taliban, ABD işgali öncesi yani 1996-2001 ortası çok sert yasaklar ve şiddet içerikli uygulamalarla ülkenin büyük kısmını yönetmiş; burka giymeyen bayanları yırtıcı formlarda cezalandırmış; birçok katliam ve çatışmaya imza atmıştı.
Bu sebeple birçokları Taliban’ın değişebileceğine inanmıyor. Taliban da şeriat kurallarını uygulamaya devam edeceğini açıkça söylüyor.
Reuters haber ajansına konuşan Stanford Üniversitesi’nden tarih profesörü Robert Crews, memleketler arası kuruluşlar için bu durumun bir önemli bir ikilem olduğu görüşünde:
“Eğer bir devlet hastanesinde yardım görevlisiyseniz, meşruiyeti önemli biçimde sorgulanan bir rejime hizmet ediyorsunuz demektir. Pekala herkes bırakıp giderse devlet çöker mi?”
Afganistan’ın bütçesinin yüzde 70’inden fazlası memleketler arası bağışçılar, bilhassa de ABD Milletlerarası Kalkınma Ajansı (USAID) tarafından fonlanıyor.
Afganistan’da 2015-2016 yılları ortası büyükelçilik yapan ve şu an Cohen Group danışmanlık şirketinde çalışan Michael McKinley, “Taliban da yurt dışından fonlara gereksinim duyacak. Alışılmış 1996-2001 ortasında olduğu üzere, hükümeti minimal bir formda yönetmeye karar vermezlerse… Uyuşturucu ticaretinin onları idarede tutmaya yetecek bir gelir kaynağı olmadığını gördük” diyor.
Birtakım uzmanlar, Taliban’la irtibat kurmak ve işbirliği yapmak başarılamazsa bunun sonuçlarının çok daha büyük krizlere yol açacağı görüşünde.
Washington’daki Stratejik ve Memleketler arası Çalışmalar Merkezi’nden Daniel Runde, 1979-1989 ortasındaki Sovyetlerin Afganistan’ı işgalini hatırlatıyor:
“Fişi çekip çıkmak için dayanılmaz bir istek olacaktır. Lakin bunu 1989’da yaptık ve yalnızca iki yıl sonra 11 Eylül akınları yapıldı.”
Milyarlarca dolar yatırım yapıldı
Hem yabancı güçler hem de yardım kuruluşları, yaklaşık 10 gündür binlerce çalışanını tahliye etmeye çalışıyor.
Lakin bunları yaparken çoktan başlamış lakin sallantıda kalmış olan milyarlarca dolarlık projeyi de geride, Afganistan Yine İnşa Emanet Fonu’nda.
Afgan Yine İnşa Generali’nin Özel Araştırmacısı’nın 30 Temmuz tarihli raporuna nazaran ABD, 2002’den bu yana ülkeye 145 milyar dolarlık yatırım yaptı.
Dünya Bankası da faal 27 proje için 2 milyar dolarlık hibe yapıyor.
Cuma günü Pakistan’da İslamabad’a inen bir Kabil tahliye uçağında, birçok Dünya Bankası çalışanı vardı. Hem çalışanlar, hem kendilerine dayanak veren mahallî Afgan kontratlı işçi hem de tümünün aileleri bu uçakla Afganistan’dan çıkarıldı.
Lider David Malpass, “Afganistan’daki kalkınma için yaptığımız çalışmalar bölge için kritik kıymette. Umarım ülke tekrar istikrara kavuştuğunda tekrar gidip orada çalışma talihimiz olur” diyor.
Afganistan’da kapsamlı operasyonları olan Asya Kalkınma Bankası da, ülkedeki “ekonomik ve toplumsal kalkınmayı destekleme istikametindeki bağlılıklarını” sürdürecekleri açıklamasında bulundu.
1 Şubat’ta askeri darbe ile sarsılan Myanmar’da da Afganistan’daki durum ile paralellikler var. Dünya Bankası ve Milletlerarası Para Fonu (IMF) buradaki tüm projelerini ve yaptığı ödemeleri durdurdu. Koronavirüs hadiselerinin ülkede giderek artıyor olmasına rağmen da dondurulan bu süreçler devam ettirilmedi.
ABD’nin yüklü olarak paylarını elinde bulundurduğu iki kurum da, ani hükümet değişiklikleri durumunda üyeliklerinin gerektirdiği formda davrandıkları açıklamasını yaptı.
Üyelerinin Afgan hükümetini tanıyıp tanımadığı konusunda net bir açıklama yapmayan IMF, Pazartesi günü yeni mali rezervlerine eklediği 440 milyon da dahil fon kaynaklarına Afganistan’ın erişimini durdurdu.
ABD’de ise dev toplumsal medya şirketleri ve doğal kaynak şirketleri dahil çok sayıda kurum Taliban ile hangi seviyede temaslar kuracakları konusunda bölünmüş durumda. Memleketler arası toplumda da örgütün hangi kategoride sayıldığı hala muğlak.
- Taliban: Güçlerimiz bayanlarla nasıl konuşulacağını bilmiyor, süreksiz bir müddet konutta kalın
- Afganistan’da 20 yıl sonra tekrar denetimi sağlayan Taliban nasıl kuruldu, bugüne nasıl geldi?
- Kabil Havalimanı: Özgürlüğe giden tehlikeli yol
Taliban’ın önderlerinden gelen açıklamalara bakarak örgütün “dışarıya verdiği izlenim” üzerinden kıymetlendirme yapmak durumunda kalacaklarını söyleyen CSIS’den Runde de, “Bu hususta önemli olduklarını kanıtlamalılar” diyor.
2011-2012 yılları ortasında ABD’nin Afganistan’daki büyükelçisi olarak misyon yapan ve ABD’nin ülkeden askerlerini çekmesini açıkça eleştiren Ryan Crocker , Taliban’a güvenmenin seçenekler dahilinde olmaması gerektiği yorumunu yapıyor.
Carnegie Milletlerarası Barış Vakfı için bir blog yazısı kaleme alan Crocker, “Taliban denetimi yine eline geçirdi ve El Kurallı müttefiklerini de yanlarına çekeceklerdir. Bu varsayımlara dayalı bir güvenlik tehdidi değil. Bu kümeler 9 Eylül taarruzlarının gerisindeydi ve ortadaki vakitte daha âlâ ve kibar insanlara dönüşmediler” diyor.
