Taliban, Afganistan’da 20 yıl sonra ikinci kere idaresi ele geçirerek dünyanın büyük güçleriyle münasebet kurmada önemli bir finansal ve jeopolitik avantaj elde etti. ABD’li askeri uzmanlar ve jeologların hazırladığı 2010 tarihli bir rapora nazaran, dünyanın en yoksul ülkelerinden biri olan Afganistan, demir, bakır, lityum, kobalt ile ender bulunan kimi madenlere mesken sahipliği yapıyor ve bu madenlerin toplam pahasının yaklaşık 1 trilyon dolar hacminde olduğu kestirim ediliyor.
Raporun hazırlandığı tarihten bu yana, ülkede devam eden şiddet sebebiyle kelam konusu kaynakların birçoklarına dokunulmadı. Bu ortada, global ölçekte yeşil güce geçişin hızlanmasıyla kelam konusu minerallerin birçoklarının kıymeti de tavan yaptı. Afgan hükümeti tarafından 2017 yılında hazırlanan bir raporda da Kabil’in mevcut maden gelirinin fosil yakıtlar dahil 3 trilyon dolara kadar çıkabileceği kestirimi yapıldı.
Elektrikli otomobiller, akıllı telefonlar ve dizüstü bilgisayarlar için pillerde kullanılan lityuma olan talepse şu anda yüzde 20’lik yıllık büyüme ile gibisi görülmemiş bir düzeyde. Pentagon’un raporunda da Afganistan, “lityumun Suudi Arabistan’ı” olarak isimlendirildi ve ülkenin lityum yataklarının dünyanın en büyüklerinden biri olan Bolivya’nınkine eşit olabileceği öngörüldü.
Bakıra olan talep de pandemi sonrası global ekonomik toparlanmadan nasibini alarak geçen yıla nazaran yüzde 43 arttı. Afganistan’ın gelecekteki maden zenginliğinin dörtte birinden fazlası, bakır madenciliği faaliyetleri üzerinden karşılanabilir.
Çin ve Pakistan ilgili
Taliban’ın Kabil’i denetim altına almasının akabinde Batı, işbirliği yapmama tehdidinde bulunurken Çin, Rusya ve Pakistan ise örgütle iş bağlantısı kurmak için adeta sıraya girdi. Dündaki endüstriyel eserlerin neredeyse yarısının üreticisi olan Çin, global talebin büyük kısmını besliyor. Halihazırda Afganistan’ın en büyük yabancı yatırımcısı olan Pekin’in, yüksek maden muhtaçlıklarını karşılamak için Afganistan’da verimli bir madencilik sistemi inşa edilmesi yarışına öncülük etmesi mümkün.
Avusturya’daki Avrupa ve Güvenlik Siyasetleri Enstitüsü’nün kıdemli analistlerinden Michael Tanchum, “Taliban’ın gücü elde etmesi, öngörülebilir gelecekte bu madenler için bir arz ıstırabının yaşandığı ve Çin’in bunlara gereksinim duyduğu bir dönemde ortaya çıktı. Çin, aslında Afganistan’da bu mineralleri çıkaracak konumda” diyor.
Öte yandan Asya’nın güçlü maden devlerinden biri olan Metallurgical Corporation of China (MCC) da Afganistan’ın verimsiz Logar eyaletinde bakır madenciliği yapmak için şimdiden 30 yıllık bir kira mukavelesi yaptı.
Lakin birtakım uzmanlar, uyuşturucu ticaretinden elde ettikleri gelir göz önüne alındığında Taliban’ın ülkenin doğal kaynaklarını kullanabilme yeterliliğine ve isteğine sahip olup olmadığını sorguluyor. Counter Extremism Project’in kıdemli yöneticisi Hans Jakob Schindler, “Bu doğal kaynaklar 90’larda da [Taliban yönetimdeyken] birebir yerindeydi ve [Taliban] onları işletemedi. Ekonomiyi büyütebilme yeteneklerine ve hatta bunu yapmaya dönük isteklerine kuşkuyla bakmak gerek” yorumunu yapıyor.
Geçen ay üst seviye Taliban yetkilileri Çin’in Tianjin kentinde Çin Dışişleri Bakanı Wang Yi ile bir ortaya gelmiş, burada Taliban Siyasi Kurulu’ndan Molla Abdülgani Birader, Çin’in “[Afganistan’ın] gelecekteki tekrar inşası ve ekonomik kalkınmasında daha büyük bir rol oynayacağını” umduğunu söylemişti. Bu ortada Taliban, ülkenin eski ismi olan Afganistan İslam Emirliği’ne geri dönmeye hazırlanırken Çin, Pazartesi günü de ülkenin yeni yöneticileriyle “dostça ve işbirliğine dayalı ilişkilere” hazır olduklarını açıkladı.
Yeni İpek Yolu’nda bir öteki durak
Tüm bunlar olurken Çin devlet medyası da Afganistan’ın, yeni İpek Yolu olarak da anılan Bir Jenerasyon Bir Yol Girişimi’nden nasıl yarar sağlayabileceğini anlattı. Lakin bölgesel güvenlikle ilgili kaygılar de var. Şiddet dalgasının başka Orta Asya ülkelerine yayılması durumunda, Çin’in petrol ve doğal gazının birçoklarını tedarik eden boru ağı çizgileri olumsuz etkilenebilir.
Pekin ayrıyeten Afganistan’ın Çin’deki Uygurlar için bir sığınak haline gelmesinden ve Afganistan’da devam eden şiddet nedeniyle ekonomik çıkarlarının baltalanmasından tasa duyuyor. Birebir vakitte Ortadoğu Enstitüsü’nde (MEI) çalışan Michael Tanchum, “[Çin şirketi] MCC’nin madencilik operasyonları, eski Afgan hükümeti ile Taliban ortasındaki çatışmanın yarattığı ülkedeki istikrarsızlıktan olumsuz etkilendi” diyor.
Tanchum kelamlarını “Taliban, Çin’e istikrarlı çalışma şartları sağlayabilirse, o vakit tek başına bakır üretiminden on milyarlarca dolar gelir elde edebilir ve ülkedeki öbür madenler için madencilik operasyonlarının geliştirilmesini teşvik edebilir” diye sürdürüyor.
Afgan hükümeti bugüne kadar mevcut madencilik projelerinden kâr elde edemedi. Katar merkezli El Cezire televizyonunun bir haberine nazaran, Afgan hükümeti yılda 300 milyon dolar kaybediyor. Afganistan’ın komşusu Pakistan da Afganistan’ın maden zenginliğinden gelecekte faydalanacaklar listesinde. Taliban’ın 1996’da Afganistan’ı birinci defa ele geçirmesini destekleyen İslamabad hükümeti, örgütle bağlarını sürdürdü. Hatta ABD tarafından Taliban militanlarına dayanak olmakla suçlandı. Pakistan tıpkı vakitte Çin’in Yeni İpek Yolu olarak isimlendirilen projesinden değerli bir yararlanıcı olmaya da hazırlanıyor.
Tanchum’un değerlendirmesine nazaran mallar Pakistan üzerinden Çin’e taşınabileceğinden yeni İpek Yolu’ndan Pakistan’ın da çıkarı var. Tanchum, Taliban ile yapılacak bir mutabakatın İslamabad’a bölgede istikrarlı bir güvenlik ortamı yaratmak için teşvik sağlayacağını da ekliyor.
Boş vaatler
Afganistan’daki Taliban başkanları, ülkenin maden zenginliğini çıkarmak için hala güçlü bir gayretle karşı karşıya. Dünyanın en başarısız devletlerinden birinde verimli bir madencilik sisteminin oluşturulması yıllar alabilir. Almanya dahil birçok Batı ülkesi, Taliban’ın gücünü kırmak için kalkınma yardımlarını kesti ve bu durum Afgan iktisadının öngörülebilir gelecekte büyük ölçüde dış yardımlara bağımlı kalabileceği manasına da geliyor.
Güvenlik, büyük ihtimalle bir günde güzelleşmeyecek ve Taliban’ın ülkeyi süratle ele geçirmesiyle şiddetlendiği söylenen yolsuzluk, yabancı yatırımların önünde mahzur olabilir. Afganistan’ın altyapısı ve hukuk sistemi de ne yazık ki eksik. Schindler’e nazaran “Temel problemlerden biri, kaynakları Taliban’a karşı garanti altına alacak özel bir ordu olmadan, ülke dışına çıkaramıyor olmaktı. Artık bu tehdit ortadan kalktı. Fakat altyapı hala yok ve bu yüzden büyük ölçekli yatırımlara muhtaçlıkları var.”
Az bulunan madenler için Çin’den ithalata bel bağlayan ABD ve Avrupa, artık Taliban ile en uygun alaka kurma yolu konusunda bir ikilemle karşı karşıya. Birçok Batılı yatırımcı, güvenliği ve hukukun üstünlüğü kaygılarını münasebet göstererek, doğal kaynaklar projelerine ait ihalelere teklif vermek konusunda isteksiz.
Şayet Taliban ile bağlantı kurarlarsa, İslamcı kümenin ülkede demokrasi ve insan haklarının ortadan kaldırmasına göz yummakla eleştirilecekler. Öteki taraftan, alaka kurmazlarsa, Çin’i ve Taliban’ın klâsik müttefiklerini ellerinden kaçıracaklar.
Nik Martin
© Deutsche Welle Türkçe