Taliban’ın Afganistan’da idaresi ele geçirmesi dünya tertibini nasıl etkileyecek?

ABD’nin Afganistan’dan süratli bir biçimde çekilmesi ve Taliban’ın idaresi ele geçirmesinin memleketler arası siyasette, hem bölgesel istikrarlar hem de ABD’nin müttefikleriyle bağı açısından değerli sonuçları var. Diplomasi uzmanı Jonathan Marcus, son gelişmeleri yorumladı.

Joe Biden idaresinin Afganistan’dan süratle çekilmeye karar vermesi, ekseriyetle bunun hem Afgan halkına hem de Afganistan’da savaşanlara karşı gereksiz bir ihanet olduğunu düşünen yorumcuların da, tıpkı süratle ABD Lideri’ni eleştirmesine yol açtı.

Kabil Havalimanı’ndan gelen yürek burkan fotoğraflar da bu görüşü güçlendirdi. Haklı bir halde, hislerin da tesirli olduğu bir husus bu. Batı Afganistan için kanını, vaktini ve parasını harcadı. Afgan halkı ise çok daha fazlasını…

Biden idaresinin çabukla çekilmesine getirilen tenkitlere karşı çıkmak sıkıntı. Afganistan’ın kurtarılması imkansız, idaresi ise temsiliyetin olmadığı ve yolsuzluklarla dolu bir yer olabilir. Bunu söylemek Afganistan’ın son 2 yılda değil son 20 yılda kaybedildiği manasına geliyor.

Ne olursa olsun böylesine süratle geri çekilmek ABD’nin güvenilirliğine, sağlam bir ortak olduğu inancına ve dünya sıkıntılarında ahlaklı bir tavır aldığı fikrine büyük bir darbe vurdu.

Pekala bu Biden’ın misyona başlarken vurguladığı “Amerika geri döndü” kelamıyla ne kadar örtüşüyor?

Vietnam ile kimi karşılaştırmalar yapıldı. ABD vatandaşlarının düşmekte olan bir kentten helikopterlerle çıkarılması, gazetelerin bu benzetmeyi yapmasına yol açtı. Ama bu yüzeysel benzerliklere karşın ortada önemli farklar da var.

• ABD’nin Kabil’deki tahliye operasyonunun 1975’te Saygon’da yaşananlara benzetilmesi ne kadar gerçekçi?

Güney Vietnam, ABD askerlerinin çekilmesinden iki yıl sonra çöktü. ABD Afganistan’da da, müttefiklerinin çekilmeden sonra uzun bir mühlet iktidarda kalmasını bekliyordu.

ABD, Vietnam’da küçük düşürülmüştü. Amerikan toplumu derin bir formda bölünmüş, ordusunun morali de gelişmelerden olumsuz etkilenmişti.

Öte yandan Vietnam her ne kadar Soğuk Savaş’ın trajik bir kısmı olsa da ABD Soğuk Savaş’tan zaferle çıkmıştı.

NATO zayıflamamış, dünyanın dört bir yanındaki ABD müttefikleri Washington’ın kendilerini destekleyip desteklemeyeceğini sorgulamamıştı. ABD rakipsiz bir harika güçtü.

Afganistan ise Vietnam’dan çok farklıydı. ABD’nin Afganistan’daki operasyonu halkta, Vietnam Savaşı’na misal bir iç bölünme yaratmamıştı. Genel bir hoşnutsuzluk olsa da Afganistan misyonunun sonlanması için hareketler yapılmamıştı örneğin.

• Biden’ın Afganistan’la ilgili kelamları evvelki açıklamalarıyla çelişiyor mu?

1975’te Saygon’daki ABD büyükelçiliğinin tahliyesi

Daha da değerlisi, günümüzün milletlerarası sahnesi 1970’lerdekinden çok farklı. ABD ve genel olarak Batı birden fazla çekişmenin içinde ve bunlardan sırf birkaçında net bir muvaffakiyetleri var.

Afganistan’ın çöküşü teröre karşı savaş denen operasyonlar için potansiyel bir felaket oldu. Ama Washington’un bu başarısızlığı, demokrasi ve otoriterlik ortasındaki daha geniş uğraşta de kıymetli bir gerileme olarak görülüyor.

Taliban başkanlarının Salı günü Kandahar’da düzenledikleri basın toplantısı

Avrupa, Moskova ve Pekin’deki yansımalar

Bu Moskova ve Pekin’de yüzlerin gülmesine yol açacaktır, en azından şimdilik. Demokrasi ve hukukun üstünlüğünü yaymayı hedeflediği söylenen Batı şekli liberal müdahalecilik modeli Afganistan’da denenirken tahribata uğradı. Bundan sonra misal teşebbüslere takviye verilmesi güç gözüküyor.

Afganistan projesine takviye veren müttefikleri için de bu yıkıcı oldu. Hayal kırıklığına uğradılar. Washington ile ağızlara sakız olan “özel ilişkiye” düşkün İngiliz bakanlar bile ABD Lideri Biden’ın kararını açık bir formda eleştiriyor.

Bu durum Amerika’nın Avrupalı müttefiklerinin bir yandan ABD’ye ne kadar bağımlı olduklarını başka yandan da Beyaz Saray bir karar aldıktan sonra o husustaki kelamlarının ne kadar az dinlendiğini vurguluyor.

Özetle son gelişmeler Batı için makûs haberdi. Pekala Pekin, Moskova ve hatta İslamabad’da yüzler ne kadar daha gülmeye devam edecek?

Kendi jeopolitik gayeleri için Taliban’a sığınak sağlayan ve örgütü destekleyen ülke Pakistan’dı.

Lakin yeni Taliban idaresi eskisi üzere olursa, yani milletlerarası terörizm Afganistan’da kendine yeni bir inançlı liman bulursa Pakistan da bölgedeki istikrarsızlığın olumsuz sonuçlarıyla karşı karşıya kalabilir.

Çin ise ABD’nin başarısızlığından mutlu. Doğrusu Biden’ın Afganistan’dan çekilme nedeni ülkesinin kaynaklarını yükselen Çin’e karşı kullanmak ise, bu adım Çin’e Afganistan’ı ve bölgeyi daha fazla etkileme fırsatı verdi.

Fakat Çin’in de tasa duymasını gerektirecek bir tablo var ortada. Çin’in Afganistan ile kısa bir sonu bulunuyor. Çin kendi Müslüman azınlığına baskı uyguluyor ve Pekin tersi İslamcı teröristlerin Afganistan’ı bir üs olarak kullanma ihtimali dert yaratıyor olmalı.

Çin’in son haftalarda Taliban’la diplomatik açıdan yakınlaşmaya bu kadar istekli olması şaşırtan değil.

Rusya da istikrarsızlık ve terörizmin geri dönüşünden telaş duymalı. Tahminen de Sovyetler Birliği’nin 1980’lerin sonunda Afgan aşiret savaşçıları tarafından küçük düşürülmesine benzeri bir olayı ABD’nin de yaşamış olması nedeniyle Ruslar kendilerini daha âlâ hissediyordur.

Ama Rusya’nın öncelikli çıkarı, birden fazla kendisine müttefik ülkelerden oluşan Orta Asya’nın güvenliği.

Rusya bu yaz Tacikistan-Afganistan sonuna tanklarını göndererek bir tatbikat yaptı. Bunun gayesi, Afganistan’da mümkün bir çöküşün akabinde çatışmaların komşu ülkelere sıçramasını engellemeye kararlı olduğunu göstermekti.

Yani kısa vadede Afganistan bozgunu katiyen Batı terslerinin çıkarına olacak. Ancak onların da her halükârda tavırlarını değiştirmesi gerekiyor.

Temel kıymetli olan şey ise bunun Washington’ın müttefikleri açısından sonuçları olacak.

Mevcut krizin ötesinde NATO üyeleri, İsrail, Tayvan, Güney Kore ve Japonya ABD’yi daha az muteber bir müttefik olarak görecek mi?

Bu türlü olursa Biden’ın Afganistan’dan çekilmesi vahim bir karar olacak.