Taliban, 11 Eylül taarruzları sonrası 2001’de ABD öncülüğündeki koalisyon güçlerinin müdahalesiyle Afganistan’da iktidardan uzaklaştırılmıştı. ABD’nin askerlerini Afganistan’dan çekme kararı alması sonrası tekrar güç kazandı ve dün başşehir Kabil’de de denetimi sağladı. Taliban’ın geri dönüşüyle, bayanların ve kız çocuklarının son 20 yılda elde ettikleri özgürlük ve kazanımlar da tehdit altında.
Bayanlar, Taliban’ın kendi şeriat kanunları altında idam, sokak ortasında kırbaçlanma üzere sert ceza uygulamalar ile “karanlık günlere” geri dönüleceğinden dertli.
Taliban’ın şeriat kurallarına uydukları ve örtündükleri takdirde bayanlara “saygı göstereceğini” açıklaması, tasaları gidermedi.
Pekala Taliban öncesi ve sonrası bayanların ve kız çocuklarının toplumsal hayatta pozisyonları nasıl değişti? Taliban’ın dönüşüyle riske atılan özgürlük ve kazanımlar hangileri?
Getty Images 1990’lı yıllarda Taliban’ın idaresi altındaki ülkede bayanlar büsbütün örtünmedikleri takdirde ağır cezalarla karşı karşıya kalıyorlardı. 1990’lı yıllarda Taliban’ın şeriat kanunları altında bayanlara ve ve kız çocuklarına sıkı yasaklar getirilmişti.
Taliban 1996’da başşehir Kabil’i ele geçirdi ve akabinde süratle bayanların günlük hayatta özgürlük alanını daralttı.
Bayanların yanında bir erkek olmadan ve saçlarını ve vücudunu saklayacak halde büsbütün örtünmeden konuttan çıkması, siyasete atılması ya da kamusal alanda konuşması yasaklandı. Sıhhat çalışanlarının büsbütün erkeklerden oluşması nedeniyle yanında bir erkek olmadan bayanların sıhhat hizmetlerine erişmeleri de mümkün değildi.
Bayanlar, Taliban’ın şeriat kanunları uyarınca günlük hayatta her alanda acımasız cezalarla karşı karşıya kalıyordu.
Getty ImagesBurkasının altında bedenlerinin en ufak bir kısmı görünse dahi bayanlar sokak ortasında kırbaçlanabiliyor, okula gitmek isteyen bir kız çocuk dayak cezası alabiliyordu. Zina ile suçlanan bayanlara verilen ceza ise sokak ortasında taşlanmaktı. Taliban savaşçıları 1996’da oje süren bir bayanın baş parmağının ucunu kesmişti.
Bayanlar ve kız çocuklara yönelik şiddet ve cinsel istismar da çok yaygındı.
ABD’nin işgali sonrası 2001’in sonuna gelmeden Taliban artık ülkede gücünü kaybetti ve bunu takip eden yıllarda bayanların günlük ömründe kimi özgürlüklerin önü açıldı.
Burka zorunluluğunun kalkması ile Taliban ve öbür muhafazakar kümelerin kısmen denetimi devam ettirdiği yerler dışında bayanların büsbütün örtünmeden sokağa çıkması mümkün oldu.
Okullar tekrar kız çocuklarına kapılarını açtı.
Getty ImagesKadın-erkek eşitliği kapsamında yasal değişikliklere gidildi. 2003’te bayanların hakları Anayasa’da teminat altına alınırken, 2009’da Bayana Yönelik Şiddetle Çaba kanunu getirildi.
Bayanlar çalışma hayatı ve siyasette de daha görünür oldu.
Ekonomik özgürlük uğraşı
Afganistan’da çalışma yasağının kalmasıyla, bayanların iş hayatına iştiraki arttı.
Birleşmiş Milletler (BM) bilgilerine nazaran, Afganistan’da 2010’da yüzde 15 ve 2015’te yüzde 19 olan bayanların iş gücüne iştirak oranı, 2020 prestijiyle yüzde 22’ye yükseldi.
Afganistan Ulusal İstatistik ve Bilgi Kurumu’nun (NSIA) 2009’da paylaştığı datalara nazaran devlet kurumlarında yeni iş alımlarında bayanların işe alınma oranı, erkeklere nazaran daha yüksekti. NSIA, birebir büyüme suratı devam ederse 2020 yılına kadar hükümetin işe alımlarında bayanların oranının yüzde 40’ı aşacağı kestiriminde bulunmuştu.
Daha sonraki süreçte bayanlar emniyet ve orduda işe alınmaya başladı.
Bakanlıklar, büyükelçilikler ve valiliklerde üst seviye konumlara yükselen Afgan bayanlar, ülkenin geleceği için kritik sorunlarda kelam sahibi olmaya başladı. Son olarak Fawzia Koofi, Afgan hükümetinin Taliban ile barış müzakerelerinde etkin rol aldı.
Dünya Bankası bilgilerine nazaran, 2020 prestijiyle Afganistan Meclisi’mnde bayan milletvekillerinin oranı yüzde 27.
Kız çocukların eğitimi
Taliban’ın iktidardan uzaklaştırılması sonrası Afganistan’da en büyük ilerleme eğitimde kaydedildi.
Kız çocukların eğitime iştirakinde da süratli bir artış görüldü.
Taliban idaresi altında 2001 yılında okula giden kız çocukların sayısı sıfır iken, okula kayıtlı sırf bir milyon erkek çocuk vardı. Dünya Bankası datalarına nazaran 2012’ye gelmeden okula giden kız çocukların sayısı 3 milyona çıktı, okula kayıtlı kız ve erkek çocukların toplam sayısı da 7.8 milyon oldu.
Getty ImagesLakin ilkokuldan sonra okula devam eden kız çocukların sayısı hala çok hudutlu.
Bitmek bilmeyen çatışmalar ve ülkenin sert iklimi ve kuvvetli coğrafyasının yanında, yoksulluk ve kültürel ögelerin da tesiriyle bilhassa kırsal bölgelerde kız çocukların eğitime erişiminde yaşanan zorluklar devam ediyor.
BM Çocuklara Yardım Fonu’nun (UNICEF) geçen yıl yayımladığı rapora nazaran devam eden silahlı çatışmaların da tesiriyle okul çağındaki çocukların üçte biri (yaklaşık 3,7 milyon çocuk) okula gidemiyor. Bu sayının yüzde 60’ını da kız çocuklar oluşturuyor.
Kız çocukların erken yaşta evlendirilmesi ve kızların toplumdaki pozisyonuna yönelik birtakım kültürel normlar da, bu ilerlemeyi yavaşlattı.
UNICEF datalarına nazaran ülkede 15 yaşından evvel evlenen kız çocukların oranı yüzde 17.
Afganistan yüzde 43 ile hala dünyada okur müelliflik oranının en düşük olduğu ülkelerden biri ve bu alandaki cinsiyet ayrımı aşılabilmiş değil.
Dünya Bankası bilgilerine nazaran, erkekler için yüzde 55 olan okur müelliflik oranı, bayanlar için yüzde 30.
Afganistan, tüm bu kazanımlara karşın 2011’de bayanlar için “dünyadaki en tehlikeli” ülke unvanını aldı.
Getty Images Afganistan’da bayanlar Taliban rejimi altında işlenen insan hakları ihlallerini protesto etti. Reuters haber ajansının yaptığı bir araştırmaya katılan bayan hakları savunucuları, Afganistan’da yaşanan şiddet olayları, sıhhat hizmetlerinin durumu ve yoksulluk üzere ögeleri bu tespitlerine münasebet gösterdi.
Araştırma raporunda, Afganistan’da bayanların yüzde 87’si okuma yazma bilmezken, yüzde 70’e yakınının da evliliğe zorlandığı belirtilmişti.
Milletlerarası Af Örgütü de kadın-erkek eşitliği istikametindeki eforlara rağmen bayanların sistemli olarak ayrımcılık ve istismara uğradığını belirtiyor.
Afganistan’da bayana yönelik şiddet de son derece yaygın.
BM’nin 2015’te yayımlanan bir raporu, ülkede yaşayan bayanların yüzde 90’ının en az bir tıp aile için şiddete, yüzde 17’sinin cinsel şiddete, yüzde 52’sinin de fizikî şiddete maruz kaldığını ortaya koydu.
Getty ImagesAfgan hükümetinin 2014’te yayımlanan bilgileri de, intiharlar hadiselerinin yüzde 80’inin bayanların teşebbüsüyle gerçekleştiğini gösteriyor. Afganistan, bayan intiharlarının erkeklerininkine oranla daha yüksek olduğu çok az ülkeden biri.
TIME mecmuasının tahliline nazaran, bunun esas nedeni yoksulluk ve sonu gelmeyen şiddet sarmalı.
- Taliban denetimindeki bölgelerde yaşayan Afganlar anlatıyor: ‘Ne derlerse onu yapmak zorundayız’
- Afganistan’da son durum ne?