Ankara, Rusya’nın Ukrayna’daki işgalini Moskova’nın akın buyruğunu vermesinin dördüncü gününde bir ‘savaş’ olarak nitelendirdi. Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu, “Taraflar ortasında önemli bir çatışma var. Bu bir askeri harekat değil, süreksiz bir-iki havadan atak değil, resmen savaş hali var şu anda ülkede” dedi ve şöyle devam etti: “Bu kaidelerde da biz, olağan ki Montrö Muahedesini uygulayacağız. Türkiye’nin taraf olmadığı bir savaş halinde, Türkiye, savaşın tarafı olan ülkelerin gemilerinin geçişine Boğaz’ı kapatabilir. Montrö Mukavelesi‘nin 19. unsuru sarih bir halde çok açık”.
Ankara’nın ‘savaş’ nitelendirmesini ve Çavuşoğlu’nun Montrö Boğazlar Mukavelesi, açıklamasını T24’e memleketler arası bağlar kısmında çalışan akademisyen Prof. Dr. Mensur Akgün, emekli büyükelçi ve eski Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi yargıcı İstek Türmen, Rusya uzmanı Aydın Sezer ve Türkiye’nin önde gelen diplomasi analistlerinden Kadir Has Üniversitesi öğretim vazifelisi Soli Özel kıymetlendirdi. İsminin paylaşılmasını istemeyen bir diplomatik kaynak da, duruma ait değerlendirmede bulundu.
Prof. Dr Mensur Akgün, Çavuşoğlu’nun “Montrö’nün tüm kararlarını şeffaf biçimde uygulayacağız” açıklamasının büyük ölçüde ‘sembolik’ olduğunu düşündüğünü belirterek, “Hukuken kapalı fakat fiiliyatta açılabilecek olan bir uygulamaya geçiliyor” dedi. Mevcut durumun Rusya’nın Karadeniz’de işgali yürütebilecek kadar gemisi olduğuna işaret ettiğini belirten Akgün, “Pratikte bir manası olacağını düşünmüyorum; kapıları kapatmış olmak tesirli değil” diye konuştu. Sezer de Rusya’nın Karadeniz’de çok fazla gemisi bulunduğuna dikkat çekerek, “Moskova yığdı bütün filoyu Karadeniz’e. Hatta tatbikatlar yaptı” diye konuştu.
İstek Türmen de Montrö Sözleşmesi’nin Türkiye’ye milletlerarası hukukta bir istisna olarak çok geniş yetkiler verdiğini söyledi ve “Eğer bu mukavele olmasaydı Türk Boğazları da Deniz Hukuku Sözleşmesi’ndeki Memleketler arası Boğazlardan Transit Geçiş Rejimi’ne tabi olacaktı; Türkiye hiçbir kelam sahibi olmayacak, Savaş ile ticaret gemilerinin geçişi birebir rejime tabi olacaktı” dedi. Türmen Montrö’nün milletlerarası hukuktaki istisnai taraflarına değinerek, “Türkiye Montrö’nün hem uygulayıcısı hem de yorumlayıcısı. Yani kendi yorumunu yapıp ona nazaran uygulamayı düzenliyor” tabirlerini kullandı.
Çavuşoğlu’nun boğazları Rus gemilerine kapatacaklarını söylemediğini vurgulayan Türmen, Montrö Sözleşmesi’nin 19. Maddesi’nin Ankara’ya bu hakkı tanıdığını lisana getirdi. Türmen de Rusya’nın Karadeniz’de yeteri kadar gemisi olduğunu söylerken, “Rusya’nın 15 gün evvelden ihbarda bulunması gerekiyor savaş gemileri için. Bu türlü bir ihbar olursa Türkiye düşünecektir ne yapacağını” değerlendirmesinde bulundu.
“Bugün anladığım kadarıyla, yapılacak olan şey 19. Madde’nin 2. Paragrafı’nın uygulamaya konulmasıdır” diyen Akgün, “Fakat burada çok çarçabuk kullanılabilecek bir istisna var” dedi. Montrö üzerine akademik çalışmaları da bulunan Akgün, Rusya’nın Karadeniz filosundaki gemilerinin üslerine dönebileceğini; yahut ‘tamirat’ üzere münasebetlerle Karadeniz’den çıktıktan sonra tekrar üssüne geri gelebileceğini söyledi. Akgün, “Bildiğim kadarıyla bu istisnalar beyan aslına dayanıyor” diye konuştu.
Sezer tıpkı vakitte Türkiye’nin Montrö kapsamında Soğuk Savaş devrinde bile Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’ne ve daha sonra Rusya’ya esnek davrandığını belirtti. Sezer, “Karadeniz’e bağlı bir denizaltının yalnızca tamir görme emeli ile boğazlardan geçip, tamirden sonra geri gelmesi – natürel onun bir müddeti, vakti var- olanaklıyken, biz Rusya’nın bütün denizaltılarına bu gayeyle müsaade verdik. Orada 6 ay-1 sene çalıştılar, sonra da geri döndüler tamirat yapıldı diye. Bir de tekrar bir istisna var, dışarıda bir denizaltı inşa ettirip, alıp Karadeniz filosuna monte edecekse o da bilakis Karadeniz’e gelebiliyor. Biz Rusya’ya hepsinde esnek davrandık” diye konuştu.
|
Montrö’nün 19. hususu nedir? “Savaş vaktinde, Türkiye savaşan değilse, savaş gemileri 10. unsurdan 18. unsura kadar olan unsurlarda belirtilen şartlarla tıpkı şartlar içinde, Boğazlar’da tam bir geçiş ve gidiş-geliş (ulaşım) özgürlüğünden yararlanacaklardır. Bununla birlikte, savaşan rastgele bir Devletin savaş gemilerinin Boğazlar’dan geçmesi yasak olacaktır; şu kadar ki, işbu Kontratın 25. unsurunun uygulama alanına giren durumlarla, taarruza uğramış bir Devlete, Milletler Cemiyeti Misakı çerçevesi içinde yapılmış, bu Misak’ın 18. unsuru kararları uyarınca kütüğe yazılmış (tescil edilmiş) ve yayımlanmış, Türkiye’yi bağlayan bir karşılıklı yardım andlaşması yeterince yapılan yardım durumları bunun dışında kalmaktadır. Üstteki fıkrada öngörülen kural dışı durumlarda, 10. husustan 18. unsura kadar olan hususlarda belirtilen kısıtlamalar uygulanamayacaktır. Üstteki 2. fıkrada konulmuş geçiş yasağına rağmen, Karadeniz’e kıyıdaş olan ya da olmayan savaşan Devletlere ilişkin olup da bağlama limanlarından ayrılmış bulunan savaş gemileri, bu limanlara dönebilirler. Savaşan Devletlerin savaş gemilerinin Boğazlar’da rastgele bir elkoymaya girişmeleri, denetleme (ziyaret) hakkı uygulamaları ve öbür rastgele bir düşmanca harekette bulunmaları yasaktır. |
“Montrö’yü tartışmaya açmak mutlaka Rusların da işine gelmez”
Türkiye, savaşın başlangıcından bu yana Rusya’nın ataklarını kınasa ve açıkça Batı ittifakından yana bir hal koysa da bir noktada istikrar siyasetini sürdürmek istediğine dair de sinyaller veriyordu. Pazar günü yapılan açıklamalardan sonra Rusya’nın Türkiye’ye yönelik bir karşı atak yapıp yapmayacağı da merak konusu oldu.
Bahsin “hassasiyeti” nedeniyle isminin paylaşılmamasını isteyen bir diplomatik kaynak, Montrö’nün Türkiye’ye boğazlarında tam hakimiyet tanıdığını vurguladı ve Rusya’nın “durumu savaş olarak nitelendirip nitelendirmemesinin bir değeri olmayacağını” vurguladı.
T24’e konuşan kaynak, Montrö’nün Karadeniz’e kıyıdaş olmayan ülkelerin gemilerinin Karadeniz’e girmesine dair birçok kısıtlama getirdiğine dikkat çekerek, “Bu muahede Rusya’nın da haklarını koruyan bir muahede. Münasebetiyle Moskova’nın sert bir çıkış yapacağını düşünmüyorum. Montrö’yü tartışmaya açmak mutlaka onların da işine gelmez” diye konuştu.
Soli Özel de, “Ruslar, Montrö’nün uygulanmasından çok Ukrayna’daki durumun ‘savaş’ olarak nitelendirilmesinden şad olmayacaktır. Zira kendileri bunu savaş olarak kabul etmiyorlar” dedi.
Türmen: Bu konjonktürde Türkiye’nin yapabileceği en yanlışsız şey Montrö’yü uygulamak
İstek Türmen, “Bu mukaveleyi uygulamak, Türkiye’nin yapabileceği en gerçek şey bu konjonktürde. Yani lakin mukaveleyi çok titiz biçimde uygularsa oluşacak milletlerarası baskılardan kendini koruyabilir “ değerlendirmesinde bulundu. Akgün de benzeri bir biçimde, “Bence hakikat yapılıyor. Montrö bizim açımızdan değerli bir mutabakat. Yani ‘savaş’ tarifi üzerinden gidecek olsaydık büyük ihtimalle milletlerarası baskılara maruz kalacaktık” diye konuştu.
“Ukrayna’ya atak anından bu yana geçen dört günlük süreçte Türkiye için resmen savaş tehdidi vardı ve bu durumda gemilerin geçişi büsbütün Türkiye’nin inisiyatifi altındaydı” diyen Sezer, “Ankara bu dört günlük süreçte Türkiye’nin egemenliği ile ilgili bahiste bir adım atmadı. En kritik ve hassas periyot buydu, yani savaş tehlikesi tehdidi vardı” değerlendirmesinde bulundu. Sezer, bunun hakkında potansiyel iki münasebet sundu:
“A) Türkiye bir tehdit algılamadığı için uygulamamış olabilir.
B) Algılamasına karşın taraf olmamak için uygulamamış olabilir. “
Sezer, “Türkiye’nin vakte oynayarak çok kritik bir süreyi meselesiz atlattığı kanaatindeyim” dedi ve Rusya’nın bugüne kadar Türkiye’nin Montrö uygulamalarından Gürcistan savaşı da dahil hiç rahatsız olmadığını tabir etti.
Sezer: Üçüncü ülkelerin Karadeniz’e sokulması savaş nedeni olur
Sezer, Türkiye NATO üyesi bir ülke olarak Fransa ve İngiltere üzere üçüncü ülke gemilerinin geçişine esneklik gösterirse veye Montrö dışında bir uygulama yaparsa bunun Rusya ve Türkiye ortasında çok büyük tansiyona sebep olacağını; ve hatta Moskova’nın bunu savaş nedeni sayabileceğini belirtti. Sezer, “Türkiye üçüncü ülke savaş gemilerini Karadeniz’e bırakmaya başlarsa, bu Rusya söylemese bile savaş nedeni olur esasen. Yalnızca Türkiye değil, o gemilerin bayrağına karşı da savaş nedeni olur” değerlendirmesinde bulundu:
“Yarın hangi maddeyi uygularsa uygulasın Türkiye, ister ‘savaştayım’ desin, ister ‘savaş tehdidi’, ister ‘savaştayız fakat ben taraf değilim’ desin… Kıyıdaş olmayan üçüncü ülkelerin savaş gemileri kelam konusu olduğu vakit Türkiye barış rejimini uygulamaya kalkarsa bile; yani ‘savaş var ama ben savaşta değilim, İngiliz gemisi şu mühlet içerisinde Karadeniz’de dolaşacak, bırakıyorum. Aslında 15 gün evvelden de müsaade aldı benden’ falan derse bile bunları Rusya asla kabul etmez. Aslında badire çıkarsa buradan çıkacak”.
Özel: Rusya’nın konuttaki hesabı çarşıya uymadı
Pazar gününün dikkat çeken açıklamalarından biri de Putin’in Rus Nükleer Caydırıcı Kuvvetleri’ne ‘yüksek alarma’ geçme buyruğu vermesi oldu. Soli Özel, bu açıklamayı “büyük bir çaresizliğin dışavurumu” olarak gördüğünü belirterek, “Yani askerini Ukrayna’ya soktun, bir sonraki kademede ‘nükleer silah kullanma ihtimalim var onun için orduma haber gönderdim’ diyorsun. Ortada hiçbir kademe yok” sözlerini kullandı.
“Moskova’nın meskendeki hesabının çarşıya uymadığını” söz eden Özel, “Rus yanlıları darbe yapıp idaresi ele geçirmedi, Rus ordusu anladığım kadarıyla maksatlarına ulaşmakta zorluk çekiyor. İki gün evvel Kiev’in merkezine 10 kilometre mesafedeydiler, o 10 kilometreyi bir türlü kat edemediler” dedi. Rusya’nın yalnızlaştığını vurgulayan Özel, Moskova’nın son yıllarda yakın müttefiki haline gelen Çin’in bile taarruz kararından mutlu olmadığını düşündüğünü aktardı.
Özel, “Bence Ruslar açısından da durum çok değişti. Belarus hududunda bir toplantı yapılıyor olması bundan evvelki duruma nazaran çok farklı bir noktada olduğumuzu gösteriyor diye düşünüyorum” dedi.
