14 Unsurda Evvelden Devlet Yönetirken Bugün Meskenine Hapsedilmeye Çalışılan Türk Bayanı

Orta Asya Türk devletlerinin hepsinde (İskitler, Hunlar, Göktürkler, Uygurlar) bayan kıymetli hak ve yetkilere sahip bulunmaktadır. Örneğin İskitler’de, her bayanın İskit erkekleri üzere savaşçı ve asker olarak yetiştirilmesi geleneği vardı. Bundan dolayıdır ki İskit’li göçebe bayanlar her savaşta erkekleriyle birlikte çarpışıyorlardı. 

Türk devletlerinde Türk bayanları bu tıp faaliyetleri büyük bir vakar ve haysiyetle yürütmüşlerdir. Hatta bu türlü faaliyetlerde öylesine büyük yetkilerle hareket etmişlerdir ki Büyük Hun İmparatorluğu ismine Çin ile birinci barış antlaşmasını Mete’nin hatunu imzalamıştır.

.

Hunlar periyodundan itibaren kadın-erkek ayrımı yapılmadığı ve bayan erkeğin tamamlayıcısı olarak kabul edildiğinden bayansız hiçbir iş yapılmazdı. Hatta o denli ki kağanın emirnameleri yalnızca “Hakan buyuruyor ki‟ tabiriyle başlamışsa geçerli kabul edilmezdi. 

Yabancı devletlerin elçileri yalnızca hakanın huzuruna çıkmazlardı. Elçilerin kabulü esnasında hatunun da hakanla bir arada olması gerekirdi.Bazen de hatunlar tek başlarına elçileri kabul ederlerdi. 

Örneğin; Avrupa Hun ülkesine gelen elçiler Attila‟nın eşi Arıg-Han tarafından kabul edilerek devlet işleri görüşülebilmektedir. Kabul merasimlerinde, ziyafetlerde, şölenlerde hatun hakanın solunda oturur. Siyasî ve idarî bahislerdeki görüşmeleri dinleyerek fikrini beyan eder hatta harp meclislerine bile katılırdı. 

Gökalp bu durum “Eski kavimler ortasında hiçbir kavim Türkler kadar bayan cinsiyetine hak vermemişler ve hürmet göstermemişler” biçiminde izah edilebilmektedir.

Türk mitolojisinde bayan çok yüksek bir mevkide tasvir edilmektedir. Yaradılış Destanı’na nazaran bayan kâinatın yaratılışına sebep olan ilham kaynağı olarak görülmüştür. Türk destanlarında ise bayan ilahî bir varlık pozisyonundadır. Erişilip dokunulması, koklanması, kısaca beş duyu ile algılanmasının imkânı bulunmamaktadır.

Yaratılış Destanı’nda Ülgen‘e(Tanrı) insanları ve dünyayı yaratması için fikir ve ilham veren “Ak Ana” isminde bir bayandır. Oğuz Kağan’ın birinci karısı karanlığı yararak gökten inen mavi bir ışıktan, ikinci karısı ise kutsal bir ağaçtan doğmuş insanüstü varlıklardır

Türk mitolojisinde bulunan tanrıçalardan kimileri şöyledir:

• Ak Ana: Ülgen’e sonsuz sulardan gelerek “Yaratma” buyruğunu veren tanrıçadır

• Umay Ana: Çocukları ve hayvanları koruyan tanrıçadır.

• Ayısıt: Hoşluk tanrıçasıdır. Çocuklara ruhlarını verir.

• Kübey Hatun: Doğum tanrıçasıdır.

• Asena: Yol gösterici, başkan tanrıçadır

• Ötügen: Devleti koruyan ve hakimiyeti sağlayan tanrıçadır.

Göktürklerde ve Uygurlarda kağanın karısı hatun devlet işlerinde kocasıyla birlikte kelam sahibidir. Emirnamelerin yalnız Kağan namına değil kağan ve hatun namına ortaklaşa imza edilmektedir.

Orhun Kitabeleri‟nde devlet işlerini bilen Katunlardan (hatun) kelam edilir. Kağanın hanımı olan Hatun da tıpkı Kağan üzere töre ile bu makama oturur ve kağan ile birlikte ülkeyi yönetmektedir. 

Orhun Kitabeleri‘nde yer yer “Hakan ve Hatunun Buyruğu” kelamı ile başlayan sözler yer almaktadır. Bu kelamlar İslam öncesi Türk devletlerinde bayanın idarede kelam sahibi olduğunu göstermektedir.

Kutluk Devleti‘nin yöneticileri olan Bilge Kağan ve Kültigin ismine dikilen abidelerde hatunun halktan farklı olduğu şu formda söz edilmektedir. “Üstte Türk Yaradanı, Türk’ün kutlu ülkesini o denli tanzim etmiş. Türk milleti yok olmasın, millet olsun diye babam İlteriş Kağan ve annem İlbilge Hatunu (Tanrı) halk içerisinden çekip üst çıkarmış” Bu tabirler Orta Asya Türklerinde bayanın siyasî ve toplumsal bakımdan pozisyonunun göstergesidir

Bayanlar ortasında vakit zaman devlet siyasetine taraf verenler de olmuştur. Örneğin; Sabar(Sibir)’ların kağanı Balak Han ölünce yerine eşi Boarık Hatun geçmiştir. Boarık Hatun 100.000 kişilik Sabar ordusunu yönetmekte ve Bizans imparatoru I. Jüstinianus’u dize getirdiği bilinmektedir. 

Husus ile ilgili bir öbür örnek ise II. Göktürk Kağanlarından Bilge Kağan ölünce yerine tahta çıkan oğulları devleti yeterli yönetim edemeyince Tonyukuk’un kızı olan annesi Po-Fu devlet işlerine müdahale etmeye başlamıştır.

İslam öncesi Türk bayanlarına verilen ehemmiyet hakkında öbür örnekler de verilebilir. Örneğin; şimdi İslam olmamış İtil (Volga) Bulgarlarına seyahat eden İbn-i Fadlan kendi yapıtında, Türk toplumunda bayanların yeri ve değerinin şaşırtan bir durumda olduğunu itiraf etmekte ve bu hayretini gizleyememektedir. 

Fadlan, Hatun’un hükümdarın yanında oturduğunu, bunun Türklerin âdeti olduğunu, Hatun’a hilat giydirilince Hatun’a ilişkin bayanların, hatunun üzerine gümüş para saçtıklarını, Türk bayanlarının asla erkeklerden kaçmadıklarını haber vermektedir.

Dede Korkut öykülerinden biri olan “Meczup Dumrul öyküsünde” Dumrul canının yerine can bulma eforuna girince bunu bayanından bulmuş, bayanı ona hiç çekinmeden “canını vereceğini” söylemiştir. 

Ayrıyeten Türk kültüründe destan kahramanları uygun cet binen, güzel kılıç kullanan, âlâ savaşan bayanlarla evlenmek istemektedir. Gerçekten Dede Korkut öykülerinden olan Bamsı Beyrek kıssasında yer alan “Banu Çiçek” bunun en hoş örneklerden biridir. 

Bir diğer örnek ise Selcen Hatun’dur. Selcen Hatun düşmanların gece kocasına baskın yapmasından korkmaktadır. Kocasını uyarır, savaş başlar. Çaba esnasında kocasının atı yaralanır. Savaşa hazır bir biçimde kenarda bekleyen Selcen Hatun atını düşmanların üzerine sürer ve düşmanları kılıçtan geçirmeye başlar. 

Yeniden Manas Destanı‟nda ise kahraman Manas‘a zehir verilerek atıldığı çukurdan kurtaran eşi Kanikey Hatun ile oğlu Uruz‟u kurtarmak için düşman ile savaşan Kazan Beyefendi‟in karısı Burla Hatun bayan kahramanlardan bir kaçıdır.

Tekrar bir Hazar prensesi olan Çiçekion, gelin olarak Bizans sarayına gittiğinde giydiği elbise saray ve etrafında moda haline gelmiştir. Ama daha da değerlisi şudur: İmparator II. Justinianus ve V. Kostantinos, Hazar prensesleri ile evlenmişlerdir.

Konstantinos’un Hazar prensesinden doğan oğlu, tarihte “Hazar Leon” lakabı ile tanınmıştır. Birebir vakitte bu kişi, Hazar hakanının torunu olmaktadır. Bizans imparatorları yaptıkları bu evliliklerle birtakım sıkıntılarda Hazarların dayanağını almayı düşünmüştür. 

Hazar Leon’un karısı Iren‘ın daha sonra Augusta veya bir imparator naibi olarak değil, tek başına ve tam selahiyetli “Basileus” kabul ve ilan edilmiştir. İşte bu olay, Hazar Türk bayanlarının Bizans devletine olan siyasi etkisini göstermesi açısından kıymetlidir.

• Çinlilerde bayan, insan sayılmaz, ona isim bile verilmezdi. Birden fazla vakit kız çocuklarına isim verilmez, “bir, iki, üç” diye çağrılırdı. Hayatı boyunca bir erkeğin nüfuz ve otoritesi altında bulunmak zorundaydı.

• İngiltere’de XI. asra kadar kocalar karılarını satabilirdi. Hristiyanlar ise; bayana şeytan gözüyle bakmışlardır. Yeniden İngiltere’de bayan “murdar” bir varlık sayıldığı için İncil’e el süremiyordu. Bayanlar İncil’i okuma hakkına Hanry bölümünde (1509-1547) sahip olmuşlardır.

• İngiliz piskoposu Dour’un 1888 yılında Westminster Kilise’sinde vaaz verirken söyledikleri ; “Bundan yüz sene öncesine kadar bayan erkeğin sofrasına oturma hakkına sahip olmadığı üzere sorulmadan kelama başlaması da caiz değildi. Kocası başının ucuna kocaman bir sopa asardı ve karısı ne vakit buyruğunu tutmazsa onu kullanırdı. Erkek çocuklar ise; analarına konut içinde bir hizmetçi bayandan fazla paye vermezlerdi.”

• Eski Romalılar bayanı her berbatlığın anası saydıkları için evliliği benimsemezlerdi. Şayet bayan kız doğurursa yahut sakat çocuk doğurursa kocasının onu öldürme hakkı vardı. Kocası öldüğü vakit bayana miras kalmazdı. Bayanın konut işlerini ihmal etmesi boşanma sebebi sayılmaktadır. Bayanın mahkemeye gidişi ve şahitliği yasaktı.

• İran’da kanları bozmamak için yakın akrabalarla evlilik uygun görülmüştür. Bu sebepten anaları ve kız kardeşleriyle evlenenler ortaya çıkmıştır. ( Bilhassa Mazdeizm’in tanınan olduğu devirde.)

• Cahiliye Araplarının kız çocuklarını canlı diri gömmeleri bir gerçektir. Kız çocuğa sahip olmak onursuzluk sayılmıştır.

• Hint anlayışında evlenmenin temel gayesi babaya varis olabilecek, babanın günahlarının affedilmesi için aile dinini devam ettirebilecek bir erkek çocuğa sahip olmaktır. Erkek çocuk aile için saadet, kız çocuk ise felaket sayılmaktadır. Şayet erkek kısırsa “karısının bir başkasıyla birleşmesine” müsaade ederdi. Dul bayanlar tekrar evlenemezdi. Ölen kocasının öbür dünyada da onun sevgisine muhtaçlığı olduğu düşünülerek yakılarak öldürülürdü. Ölen kocasının üzerinde yakılan bayan, sadık ve hürmet bedel bir zevce olarak kabul edilirdi.

Türk bayanının tarihten getirdiği bu geniş yetki, pek kıymetli yer ve statü, İslamî geçiş periyodunda dikkat alımlı bir durumu beraberinde getirmektedir. İslam-Arap devletlerinin alışık olmadığı birtakım olaylar yaşanmıştır. 

İşte bu enteresan olaylardan biri de birtakım Türk bayanlarının, bir Arap-İslam devleti olan Abbasi devleti idaresinde kelam sahipliği yapmalarıdır. Abbasi Devletinde idare sahibi olan Türk bayanlarından birisi ve birincisi Meracil Hatun’dur.

Meracil Hatun ile birlikte Türk bayanlarının Abbasi sarayındaki faaliyetleri başlamıştır. Meracil Hatun‟dan sonra zikredilmesi gereken öbür bir bayan da Maride Hatun’dur. 

Bir diğer örnek ise: Cafer, el-Muktedir Billâh’ ın annesi  Şağab Hatun’un devleti 25 yıl boyunca yönetmesidir.

Bu bayanların inanılmaz derecede bir zenginliği var idi. Vezirlerin atanmasından kimi kanunların çıkarılmasına kadar tesirli olabilmişlerdir. Bunları yapabilmek bir siyasi zekâ ve deneyim istediğine nazaran kelam konusu bayanların da bu özelliklere sahip olduğu rahatlıkla söylenebilir.

İslam dininin kabulü ile Türk toplum hayatı üzerindeki tesirlerine bakıldığında Türklerin İslamı kabul etmeleriyle yalnızca dinî inanışları değişmemiş ayrıyeten toplumda siyasal ve toplumsal değişiklikler de yaşanmıştır. Türk insanı İslam‟a girdikten sonra bir taraftan kendi örf ve adetlerini muhafazaya çalıŞırken bir taraftan da Arap, Fars ve ileriki devirlerde Bizans kültürünün tesirine maruz kalmışlardır

Birinci Müslüman Türk devletleri hanedanlarına mensup bayanlar, bilhassa siyasî ve idarî hayattaki yüklerini koruma etmiş ve vakit zaman gereğini ifa etmişlerdir. Selçuklularda hatunlardan kimileri sarayda sultanın yanında değil süreksiz yahut devamlı olarak öbür bir kentteki sarayda kalırdı. Sultanla birlikte otursun yahut oturmasın hatunun buyruğunda küçük çaplı idarî ve askerî teşkilat, özel bir hazine, özel bir vezir ve başka vazifeliler bulunmaktadır.

Hatunlar yeri geldiklerinde bulundukları yerden ayrılarak sultanın yardımına gidebilirlerdi. Örneğin; Tuğrul Beyefendi, Hemedan Kentinde üvey kardeşi İbrahim Yınal tarafından kuşatılınca Tuğrul Beyefendi‘in eşi Altuncan Hatun‘un buyruğundaki Oğuzlarla Bağdat’tan kocasının yardımına gittiği bilinmektedir.

Terken unvanı ile anılan bu hatunların kendilerine ilişkin yurtlukları, divan teşkilatları, askerleri ve değerli gelirleri olan hazineleri vardı. 

İslâmi periyot Türk toplumlarında ve devletlerinde de bayan, toplumsal hayatta da sahip olduğu haklarını korumuş ve devam ettirmiştir. Ailede anne nüfuz sahibidir ve görüşleri dikkate alınmaktadır.

Lakin Anadolu‟ya gelindikten sonra devlet sisteminde bir kadro değişiklikler yapılmıştır. Büyük Selçuklularda olduğu üzere büyük toprak kesimleri ıkta olarak verilmemeye başlanmış, idarî hususlarda bayanın rolü en aza indirgenmiş, aşiretler parçalanarak toprağa iskân edilmeye başlanmış ve Farsça devletin resmî lisanı olmuştur.

Kuruluş devri sultanların eşleri de toplumla irtibatı kesik olarak saraylarda yaşamamışlardır. Eşleri üzere bunlarda sosyo-politik hayatın içerisindedirler. Sultan eşleri kaç-göç olayı olmaksızın yabancı erkeklerle görüşebilme özgürlüklerine sahiptirler. 

Örneğin; Orhan Bey‟in eşi Nilüfer Hatun, Kuzey Afrikalı gezgin İbn-i Battuta’ya ikram ve iltifatlarda bulunmuştur. Müslüman olan Nilüfer Hatun Bursa’da bir tekke, mescit ve Bursa‟dan geçen bir çay üzerine bir köprü yaptırmıştır. 

Sultan I. Murad‘ın kızı Melek Hatun yahut Selçuk Hatun birinci devir Osmanlı siyasetinde yer almaktadır. Sonraki devirlere bakıldığında Yasal periyodu ve sonrası Hurrem Sultan yahut Mihrimah sultan ve Esma sultanlar üzere padişahların hanım ve kızlarının devlet içerisindeki tesirleri tartışılmaz derecede güçlüdür. 

Hatta bayanların Osmanlı sarayında nüfuz çabalarına girdikleri tarihi bir gerçektir.

Kuruluş periyodunun en değerli teşkilatlarından biri Bacıyan-ı Rum teşkilatıdır ki bu teşkilat içerisine dâhil olan bayanlar iskân faaliyetlerinde de bulunmuşlardır. Bu emelle Ahiler üzere çeşitli zaviyeler açmışlardır.

Yasal zamanına ilişkin Defterî Hakanî kayıtlarında, 718 No.lu Menteşe defterinde 63, 74, 32, 81 no.lu evraklar “Kız Bacı”, “Sakarî Hatun”, “Hacı Fatma Zaviyeleri” üzere hatun zaviye Pirlerinden örnekler verilmektedir. 

Bacıyan-ı Rum teşkilatı içerisinde bulunan bayanlara nasıl ki Ahilikte erkeklere ”eline-beline-diline sahip ol” öğüdü verilmişse, Bâcıyân-ı Rûm teşkilâtı içindeki bayanlara da “aşına-eşine-işine sahip ol” öğüdü verilmiştir.

Binlerce yıllık serüvenin geldiği son nokta..

Gezici Araştırma Şirketi, 8 Mart Dünya Bayanlar Günü nedeniyle yaptığı araştırmayla göre:

Bayanların yüzde 75’i “hayatınızdan memnun musunuz” sorusuna “hayır” karşılığını verirken, yüzde 42’si istemediği halde eşi tarafından cinsel bağlantıya zorlanıyor. Evlenen bayanların yalnızca yüzde 36’sı kendi isteğiyle ve seçtiği şahısla evlenmiş…

Son Kelam: 

Türkiye’de bayan olmak, şiddetin her türlüsüne maruz kalarak dünya istatistiklerinde birinci sıraları almak da olabilir, ana sıfatıyla taçlanmış Toprak üzere bereketli olmak da. Bayan olmak, doğduğunda herkesin sessizleştiğine dair deyişlerin öznesi olmakla da birdir, yuvayı yapmanın sorumluluğunu taşımakla da.

Türkiye’de bayan olmak, eşitlikten bahsedince “berbat feminist” diye aşağılanmak, kendini tabir ettiğinde “hafif meşrep”likle suçlanmaktır.

Türkiye’de bayan, acemisi olduğumuz bir söz. Birçok bayanın vücudundan utanması bir yana bayan demeye utanır bazıları, “bayan” vardır en nazik telaffuzlarda. Daha içteni “bacı” olur tahminen.

–Aybike Serttaş