2020 yılında başlayan Covid-19 pandemisi sebebiyle öğrenmiş olduk ki, aşılamanın salgınların yayılmasını önlemek üzerindeki tesiri çok büyük. Aşılamanın ve bu sayede toplumda bağışıklık oluşturmanın tarihi çok eskilere dayanıyor. Sanki tarihteki birinci aşı hangisi? Gelin daima bir arada aşılamanın tarihine kısa bir seyahat yapalım.
Kaynak: https://www.iflscience.com/the-story-…
Son yıllarda, global çapta aşılamanın Covid-19 üzere salgın hastalıkların yayılmasını önlediğine daima birlikte şahit olduk.
Aşılama ile bağışıklık kazandırarak salgınları önlemenin büyüleyici bir geçmişi var aslında.
Şimdi aşılamanın bu gizemli tarihine kısa bir seyahat yapacağız.
Modern bir teknik olmaktan çok uzak olan aşılama unsuru birkaç yüzyıldır kullanılmaktadır.
İlk yapılan aşılamanın ayrıntılarına geçmeden evvel aşı hakkında kimi genel bilgiler edinelim.
Aşı nedir, ne işe fayda? Birinci aşılama fikri nereden ve nasıl ortaya çıkmıştır?
Aşının ne olduğunu anlayabilmek için evvel bedenimizin virüslere karşı nasıl çalıştığını anlamalıyız.
Vücudumuz bakteri yahut virüs üzere ziyanlı mikroorganizmalar tarafından işgal edildiğinde, bağışıklık sistemimiz savunmaya geçer.
Bu savunmayı da üç tip beyaz kan hücresi üreterek yapar – Makrofajlar, B-lenfositler ve T-lenfositler.
Aşı, enfeksiyonu taklit ederek hastalığa karşı savunma uğraşlarında bağışıklık sisteminize yardımcı olur.
Çeşitli aşı cinsleri olmasına karşın, hepsi birebir prensipte çalışır.
Yani aşı, bağışıklık sistemini gelecekte enfeksiyonla savaşmak için gereken hakikat hücrelerle donatır.
Bazı durumlarda, bir aşının düzgün bir halde çalışabilmesi için makul bir mühlet boyunca birden çok doza muhtaçlığı olabilir. Bunun nedeni, bedenin uzun ömürlü antikorlar yapmak ve spesifik organizma için T-lenfositleri geliştirmek için vakte gereksinim duyabilmesidir.
Ne yazık ki hiçbir aşı harika değildir ve sanılanın tersine aşılar hastalığa yakalanmayacağınızı garanti de etmez.
Her ne kadar hastalığa yakalanmamanızı garanti etmese de, insanları salgın hastalıklardan müdafaanın sağlam, inançlı ve tesirli bir yolu olduğu da aşikar. En azından yıllar boyunca yapılan aşılar bize bunu gösteriyor.
Aşının sağlamış olduğu bağışıklama toplum açısından epey kıymetlidir. Zira bağışıklama sayesinde kimi hastalıkların ortaya çıkışını ya da yayılmasını engellenir ve bu sayede de bu hastalıklardan ötürü olabilecek ölümlerin önüne geçilmiş olunur.
İlk aşı nerede ve nasıl ortaya çıktı? Dünyada aşılamayı birinci kullananlar Çinliler…
Dünyada aşılamanın tarihi çiçek hastalığı ile derinden temaslıdır. Çiçek hastalığı yüzyıllar boyunca bir sürü insanın vefatına sebep oldu ve ticaret savaş ve göç üzere sebeplerle de süratle yayıldı.
İlk aşılamanın M.Ö. 200 üzere çok eski bir tarihte insanları çiçek hastalığından korumak için Asya’da ve Afrika’nın birtakım bölgelerinde yaygın olarak kullanıldığına dair deliller vardır. Burada, küçük ölçülerde çiçek hastalığı iltihabı, sağlıklı bir bireye aktarılarak onlara hastalığın hafif bir varyasyonunu verecekti, ve bu da doğal bir enfeksiyondan daha az ölümcül olarak kişinin çiçek hastalığına olan bağışıklığını güçlendirecekti.
Aşılama için bilinen birinci yazılı ispatlar, Çin’in 16. yüzyılına kadar uzanıyor.
Aşılamayı birinci kullanan toplum Çinliler lakin sanki o vakitler aşılama nasıl yapılıyordu, hiç merak ettiniz mi?
Aşılama evvelce günümüzdeki çağdaş formüllerle yapılmıyordu. Pekala evvelden aşılama nasıl yapılıyordu?
Bu hususta dokümanlar az olsa da eldeki kayıtlara nazaran Çinliler değişik tekniklerle çiçek aşısını kullandılar.
Bu teknikler elbette günümüzdeki çağdaş aşılama tekniklerinden çok uzak. Enfekte bir kişinin yarasına pamuklu çubuk sürülüp, sağlıklı kişinin burnuna sokularak aşılama yapılıyordu.
Ya da kurutulmuş yara tozları, çocukların burun deliklerinden içeri üfleniyordu.
Bu biçimde aşılama yapılan şahıslar birkaç gün içinde hafif bir hastalık geçirip çiçek hastalığına karşı bağışıklık kazanıyordu. Çinliler o vakitler, bu uygulamalarla binlerce kişinin hayatını kurtardılar.
Bir başka usul de çiçek hastalığı geçirenlerin bedenine iğne batırılarak cerahat çıkarılır ve sağlıklı kişinin derisine atılan çiziklerin üzerine sürülürdü.
Lady Mary Wortley Montagu’nun İstanbul’da bulunduğu sırada öğrenmiş olduğu teknik üstte anlatılan üzereydi. Daha sonra İngiltere’ye döndüğünde, iki çocuğunu da emsal teknikler kullanarak aşılattı.
Lady bu esnada Osmanlı İmparatorluğu’nda çiçek hastalığına deva bulunduğu haberini mektupla yazmıştı.
Bu uygulama, Osmanlı’dan Avrupa’ya Mary Montagu sayesinde yayıldı. Ve dünya tıp tarihine aşı ile ilgili birinci kayıtlar da Lady Montagu’nun mektupları sayesinde geçmiş oldu.
Ve nihayet dünya, 1796 yılında birinci defa çağdaş aşılama ile tanıştı.
Bugünkü çiçek aşısının bilimsel olarak birinci çalışmalarını yapan kişi İngiliz cerrah Edward Jenner idi.
Jenner, 1796 yılında geliştirdiği çiçek aşısını birinci olarak çocuklar üzerinde denedi ve olumlu sonuçlar elde etti.
Ancak buna karşın herkes aşılama için olumlu fikirlere sahip değildi.
Örneğin dini otoriteler, aşıya karşıydı çünkü Allah’ın takdiri olan bir hastalığı durdurmanın ahlaksızlık olduğunu düşünüyorlardı. Lakin bu ve başka muhalefet seslerine karşın, prosedür, 1801’de tekrarlanan testlerle inançlı ve tesirli kabul edildi.
Çiçek aşılarının gücü kısa müddette tüm dünyaya yayıldı ve 1800’lü yılların ortasında İngiltere ve Amerika’nın kimi bölgeleri de dahil olmak üzere bir sürü yerde mecburî hale geldi.
19. yüzyıl boyunca ve 20. yüzyılın başlarında, aşılama prosedürleriyle ilgili araştırma ve deneyler, sırf aşılamayı güzelleştirmeyi değil, önleyebilecekleri hastalık sayısını artırmayı da amaçladı.
1872’de ünlü Fransız kimyager Louis Pasteur, kanatlı kolerası için laboratuvarda üretilen birinci aşıyı yarattı.
Pasteur ve himayesindekiler, şarbon ve kuduz üzere öteki hastalıklar için aşılar geliştirmeye devam ettiler.
1959 yılında Dünya Sıhhat Örgütü (WHO), ‘Çiçek Hastalığını Yok Etme Programı’nı başlattı.
Önümüzdeki yirmi yıl boyunca, Soğuk Savaş’ın doruğunda uyuşmazlığa düşen ABD ve Sovyetler Birliği de dahil olmak üzere dünyanın dört bir yanından bilim adamları aşı sağlamak için kaynakları ve uzmanlıkları paylaştılar. Bu küresel gayret sayesinde DSÖ, çiçek hastalığının dünya çapında nihayet 1980’de ortadan kaldırıldığını ilan edebildi.
Bu, tarihte birinci sefer bilinen bir hastalığın, insan müdahalesiyle durdurulmasıydı. O vakitten beri doğal olarak meydana gelen tek bir çiçek hastalığı hadisesi olmamıştır.