50’den fazla ülke, Dünya Sıhhat Örgütü’nün (WHO) Eylül ayı sonuna kadar koyduğu ‘nüfusun en az yüzde 10’unun aşılanması‘ maksadını tutturamadı.
Bu ülkelerin birden fazla Afrika’da. Kıta nüfusunun toplamının yalnızca yüzde 4,4’ü çift doz aşısını oldu.
İngiltere’de tüm nüfusun yüzde 66’sı çift doz aşılarını oldu. Avrupa Birliği’nde (AB) büsbütün aşılanmış nüfus yüzde 62’ye, ABD’de de yüzde 55’e ulaştı.
Hangi ülkeler yüzde 10 aşılama amacına ulaşamadı?
Tamamı olmasa bile büyük bir çoğunluğu düşük gelirli ülkeler, sıhhat sisteminde ve aşı tedarikinde yaşadığı problemler sebebiyle yüzde 10 tam aşılama maksadına yaklaşamadı.
Kimileri çatışmalar ve iç savaşla meşgulken (Yemen, Suriye, Irak, Afganistan ve Myanmar) Haiti üzere birtakım ülkeler de doğal afetlerle uğraştı. Bu da aşı satın alıp bunu tüm nüfusa ulaştırma misyonunu bir oldukça zorlaştırdı.
Lakin Tayvan üzere güçlü kimi bölgelerde de, aşıların bir türlü ulaşamaması üzere birtakım sıkıntılar sebebiyle tam aşılanma oranı yüzde 10’un altında kaldı.
Yalnızca birkaç ay öncesinde kadar koronavirüs olay sayısı dünya geneline nazaran çok düşük olan Vietnam üzere ülkelerde de aşılanma oranı nüfusun yüzde 10’unun çok altında kaldı.
Afrika’da 54 ülkeden yalnızca 15’i bu amacı tutturdu. Kıtadaki ülkelerin yarısında ise aşılanma oranı yüzde 2’nin altında kaldı.
Bilhassa kalabalık nüfuslu ve büyük ülkeler, amaca yaklaşamadı bile. Örneğin Mısır’da nüfusun yaklaşık yüzde 5’i çift doz aşı olabildi. Etiyopya ve Nijerya’da da bu oran yüzde 3’ün altında kaldı.
Kıtadaki iki ülke, Burundi ve Eritrea ise şimdi hiçbir aşılama programına başlamadı bile.
WHO Afrika Bölge Yöneticisi Matshidiso Moeti, “Bir biçimde nüfusun daha fazlasını aşılamayı başarmış ülkeler, yüksek gelirli ya da orta-yüksek gelire sahip ülkeler ve aşıları direkt üreticisinden satın aldılar” açıklaması yaptı.
Afrika neden amacın bu kadar gerisinde kaldı?
Afrika ülkeleri Covid-19 aşılama programlarının başlaması için çoğunlukla ikili mutabakatlar, bağışlar ve Covax isimli aşı paylaşım programlarına bağımlı.
Bu durumda olmayanlar aslında çoğunlukla aşıları direkt satın alarak yüzde 10 gayesine de ulaşabildi.
Bu yılın başından beri aşı edinmeye çabalayan ülkelerin taleplerinin bir kısmı, lakin Covax programı ile Temmuz ve Ağustos aylarında karşılanmaya başladı.
Dünyanın genelde öteki bölgelerindeki yüksek gelirli ülkeler, Haziran ayındaki G7 doruğu sırasında Covax programı kapsamında Afrika ülkelerine aşı bağışı yapma kelamı vermişti.
Eylül ayında Birleşmiş Milletler Genel Heyet toplantıları sırasında, G7 tepesine ek olarak öbür taahhütler de verildi. Örneğin ABD, daha evvel verdiği kelamlara ek olarak 500 milyon Pfizer aşısı daha paylaşma kelamı verdi.
Son araştırmalara nazaran G7 ve AB ülkeleri, kelam verdikleri bir milyar doz aşının şimdi yüzde 15’inden azını bağışladı.
WHO Afrika Bölge Ofisi’nden Richard Mihigo, 30 Eylül’de yaptığı açıklamada “Varlıklı ülkelerin verdikleri kelamların artık hayata geçmesi gerekiyor” dedi.
WHO, Eylül ayı sonuna kadar her bir ülke nüfusunun en az yüzde 10’unun aşılanması için 270 milyon doz aşının Afrika’ya ulaşması gerektiğini açıklamıştı.
Eylül ayının son gününde ise kıtaya ulaşan aşı dozu 200 milyondu. Yani gayenin 70 milyon doz, yaklaşık yüzde 25 gerisinde kalındı.
Aşı eksikliğinin sebebi ne?
Birçok Afrika ülkesinin güvendiği Covax aşı bağış programıyla ilgili en büyük sorun, dünyanın en büyük aşı üreticisi olan Hindistan Serum Enstitüsü’nden gelecek aşılara olan bağımlılığıydı.
Hindistan, kendi nüfusunun acil muhtaçlığını münasebet göstererek Nisan ayında aşı ihracatını durdurdu. Öbür üreticiler de üretimi artırmada çeşitli meseleler yaşadı.
Gelişmiş ülkeler, şimdi daha aşı geliştirme çalışmaları sürerken ve onaylanmış bir aşı ortaya çıkmamışken Temmuz 2020’den itibaren aşı üreticileriyle ön mutabakatlar imzaladı.
Bu sebeple de üreticiler bu ülkelere öncelik verdi. Bu durum da Covax programı aracılığıyla Afrika Birliği’ne ve öteki birtakım ülkelere aşı sağlama kelamını çabucak yerine getirememelerine yol açtı.
Hindistan, Ekim ayından itibaren ihracat yasaklarını bir ölçü gevşeteceğini duyurdu. Fakat bu gevşeme, Covax programına dahil olan Asya ülkelerine odaklanıyor. Bu ülkelere de ne kadar bağış yapılacağı şimdi netleşmedi.
Afrika Birliği Aşı Ulaşım Birliği’nden Ayoade Alakija, “Ülkelerden şunu talep etmek zorundayız: Aşıları paylaşırken daha uzun raf ömrü olanları paylaşmaları gerekiyor.” diyor.
Eski İngiltere Başbakanı Gordon Brown da, refah düzeyi yüksek ülkelerdeki aşıların saklanarak raf ömrünü tüketmeye yaklaştığını, bu kullanılmayan aşıların çöpe gitmemesi için hemen gereksinimi olan ülkelerle paylaşılması gerektiği daveti yaptı.
Afrika’da kaç doz aşıya gereksinim var?
WHO’nun asıl amacı, dünya nüfusunun en az yüzde 40’ının 2021 sonuna kadar aşılanmış olması.
Covax daha şimdiden 2021 sonuna kadar Afrika’ya ulaşması gereken aşı ölçüsünü 620 milyon dozdan 470 milyon doza indirdi.
Bu da tüm Afrika nüfusunun yalnızca yüzde 17’sinin tam aşılanması manasına geliyor. Aralık ayı sonuna kadar kıta nüfusunun yüzde 40 amacına ulaşması için 500 milyon doz aşı daha gerekiyor.
Moeti, “Bu oranlarla, kıta genelinde yüzde 40 gayesine lakin Mart 2022’de ulaşabiliriz” diyor.
Tüm bu problemlere birtakım ülkelerdeki aşı şüpheciliği de ekleniyor.
Bu durumun ne kadar tesir yarattığını tam manasıyla bilmek güç fakat Güney Afrika’da yapılan bir araştırmaya nazaran, ülke genelinde aşı olmaktan korkanların sayısı düşse de, aşı aykırılığının yaşı 18 – 25 yaş aralığına kadar indi.
Bu makaleye Becky Dale ve Kumar Malhotra da katkıda bulunmuştur.
BBC