Cesaret dehşetin yokluğu değil, kaygıya direnmek ve hükmetmektir.
– Mark Twain
Beynimiz, her hissimizi yüz milyardan fazla hudut hücresinin oluşturduğu ağlarla yöneten gizemli bir yapıdır. Hislerimizin kimileri şuurlu fikir ve aksiyonlara yol açarken, kimileri da otomatik reaksiyonlar vermemize neden olur. Kaygı da bunlardan biridir. Kaygı, tehlikeli bir uyarıcı ya da tehlike ihtimali karşısında beyinde, kalp atışlarının ve nefesin hızlanması, kasların gerilmesi, kan basıncının yükselmesi üzere fizyolojik değişimlere yol açan kimyasalların salgılanmasıyla ortaya çıkan ve büsbütün otomatik olan “savaş ya da kaç” reaksiyonuyla sonuçlanan bir zincirleme tepkisidir.
Bu tepkisi başlatan uyarıcı, karşımızdaki bir örümcek, boğazımıza dayanmış bir bıçak, konuşma yapmamızı bekleyen beşerlerle dolu bir konferans salonu, durup dururken tabiatıyla açılıp kapanan bir kapı yahut kazanmak zorunda olduğunuz bir imtihan olabilir. Dehşet makul bir tehdit sonucunda, “uyarıcı, savunmacı, korumacı” bir reaksiyon olarak ortaya çıkan yaşamsal bir “savunma mekanizması”dır ve kozmik bir histir.
Genellikle birbiriyle karıştırılan dehşet, korku (anksiyete), panik atak ve fobi birbirlerine yakın lakin farklı kavramlardır.
Korku nitekim var olan fizikî ya da duygusal bir tehlike karşısında verilen doğal reaksiyondur. “Kaygı” uyarıcısı ve nedeni aşikâr olmayan endişedir. “Panik atak” muhakkak bir nedene bağlı olarak yaşanan bir endişenin, daha sonra beklenmedik bir anda ve nedeni belgisiz olarak ortaya çıkmasıdır. “Fobi” ise, makul bir şey ya da duruma karşı ağır bir halde ve daima hissedilen endişedir.
“Korkmak”, kişinin bir seçimi değildir. Kimse korkmayı istemez lakin dehşete karşı daha güzel reaksiyon vermeye hazır olmak için kaygıyı uygun anlamayı ve endişe anında zihninde, vücudunda neler olup bittiğinin farkında olmayı seçebilir. Jean-Paul Sartre, “Bütün beşerler korkar. Hepsi! Korkmayan insan olağan değildir” der. Tehlikelere karşı çok değerli bir “alarm sistemi” fonksiyonu gören ve insanı reaksiyon vermeye zorlayan hayati bir sistem olan kaygı, adeta bir bilge üzeredir. Endişeye muhtaçlığımız vardır. Zira dehşet tehlike ve tehdit anında dikkatli ve uyanık olmamızı, münasebetiyle ömürde kalma talihimizi artırmayı sağlayan çok özel bir ihtardır. Lakin bazen bu hami sistemde aksama ya da bozulma olabilir ve endişe bir cins alerjik tepkiye, yani fobiye dönüşebilir.
Artık uyarıcı ve gözetici olmaktan çıkarak ziyan verici olmaya başlar. Gerçeklerden uzak, abartılı ve bilinçdışı bir kaygı tipi olan “fobi”, kişinin muhakkak obje yahut şartlardan kaçmasına, kaçamadığında da şiddetli endişe ve heyecan duymasına yol açarak bütün vücudunun irkilmesine, bir facianın gelmekte olduğu hissinin oluşmasına, kalp çarpıntısına, halsizliğe, terlemeye hatta derin buhran ve depresyona neden olan “birazdan olacaklara dair” çok özel bir kaygı durumdur.
Korku türleri
İnsan, çok büyük, çok ve denetlenemeyen dehşetlerden ve fobilerden sorumlu değildir fakat sorumlu olmayı ve denetim etmeyi öğrenmelidir. Bir tehlike ya da tehdit karşısında duyulan kaygı olağan ve doğal bir durumdur. Zira “öfke, ıstırap, memnunluk ve korku” insanın dört temel duygusudur. Endişe, tabiatı gereği herkeste görülen, istemsiz, kaçınılmaz ve gerekli bir heyecandır. Örneğin, evli ve çocuklu bir danışanım çok istemesine karşın motosiklet kullanmaktan korkuyordu. Çok süratte denetimin kaybedilmesi önemli yaralanmalar ve mevtle sonuçlanabilecek kazlara yol açabileceğinden, bu endişe “sağlıklı ve hürmet duyulması gereken bir korku” idi. Bir diğer danışanım pitbull cinsi köpeklerden korkuyordu. Tehlikeli bir köpek olarak bilinen pitbullun beşere ziyan verebilecek kadar güçlü bir çenesinin olduğunu söylüyordu. Etrafında hiç köpek olmamasına karşın, aklına pitbull geldiğinde korkuyordu. Ne kadar istese de çok korktuğu için parklara, bahçelere giremiyordu.
Bu endişe “sıkıntı verici bir korku” idi. Öteki bir danışanım otomobile binmekten korkuyordu. Onun korkusu çok daha meşakkat vericiydi. Zira daha ağır ve denetlenmesi güç olan bu endişe, hem işini yanlışsız dürüst yapmasını engelliyor hem de sık sık bu kaygıyı yaşamasına neden oluyordu. Otomobile binmekten olabildiğince kaçınıyor, gitmesi gereken yerlere yürüyerek gidiyor, otomobile binmek zorunda kaldığında ise sakinleştirici bir ilaç almak durumunda kalıyordu. Korna sesi duyduğunda sıçrıyor, kalbi meczup üzere çarpıyordu. Bu dehşet da “acı verici bir korku” idi. Bir diğer danışanım ise babasının vefatından sonra başına berbat bir şey gelebileceğinden korktuğu için iki yıldır konutundan çıkamıyordu. Hayatı kısıtlanmış ve acı verici bir hal almıştı. Bu endişe ise “gerçek dışı bir korku” idi.
Sağlıklı ve olağan korku
Can ve mal güvenliğini muhafaza altına alan “ev alarm sistemleri” hırsızlığa karşı tahlil üretirken, tıpkı vakitte yangın, gaz kaçağı, acil sıhhat ve panik durumları üzere özel tahlilleri de kapsar. Bu tip bir alarm meskene hırsız girdiğinde çalışmalıdır. Gerekli bireylerin duyacağı kadar güçlü bir ses çıkartmalıdır. Lakin yakın etrafta panik yaratacak kadar da rahatsız edici olmamalıdır. Ayrıyeten işini tamamladığında susmalıdır. Kaygı da tıpkı hırsız girmesi durumunda çalan alarm üzeredir ve fonksiyonu evvel kişiyi bir tehlike konusunda uyarmak, sonra da bu tehlikeye karşı en tesirli biçimde gayret etmeye yöneltmektir. Bu nedenle “sağlıklı ve olağan bir korku”, tehdit ve tehlike karşısında harekete geçirme ve savunma sistemlerini devreye sokma açısından ölçülü bir tesir sağlayan bir alarmdır.
Sağlıklı ve olağan kaygı, gerçek bir tehlike karşısında yerinde ve yanlışsız halde harekete geçmeli, şiddeti tehlikeyle orantılı olmalı ve savunma konusunda tesirli olmalıdır. Tehlike geçtikten sonra ya da çok tehlikeli bir durumun kelam konusu olmadığı anlaşıldığında da süratle ve kolay kolay sona ermelidir. Aksi takdirde faydasız ve tehlikeli olur. Zira bitmeyen ve devam eden, denetlenemeyen ve denetimden çıkan dehşet, insanın tehdit ve tehlike durumunda uyarılma kapasitelerini felç eden bir “panik atak” durumuna dönüşebilir.
Sağlıksız ve olağandışı korku
Harekete geçmesi ve denetlenmesi açısından bozuk bir alarma benzeyen “sağlıksız ve olağandışı korku” çok yorucu ve yıpratıcıdır. Birçok vakit çok düşük tehdit ve tehlike eşiklerinde bile çok güçlü bir formda tetiklenir ve hiçbir esneklik kelam konusu olmadığından süratle paniğe dönüşür. Aykut ismini verdiğim danışanım toplumsal fobisi yüzünden konuttan çıkamıyordu; çıkmak zorunda kaldığında yaşadıklarını “Sanki herkes bana bakıyor. Büyük bir utanç duyuyorum. Çabucak kaçıp gitmek istiyorum. Ölecekmiş üzere oluyorum, kimseyi tekrar görmek istemiyorum. Kendimi daima kovalanan bir av hayvanı üzere hissediyorum. Birisi bana bir şey söylemeye çalıştığında kulaklarım uğulduyor, anlamsız bir halde kıpkırmızı oluyorum, titriyorum ya da terliyorum. Çok korkuyorum!” biçiminde anlatıyordu.
“Sosyal fobi”, kişinin diğerleri tarafından yargılanabileceği tasasını taşıdığı toplumsal ortamlarda mahcup ya da rezil olacağı konusunda besbelli ve daima endişesinin olduğu bir “kaygı bozukluğu”dur. Toplumsal fobisi olan şahıslar, diğerleriyle yakın etkileşimde bulunmaları ya da bir aksiyonu diğerlerinin yanında yerine getirmeleri gereken durumlardan korkarlar ve bunlardan olabildiğince kaçınmaya çalışırlar. Diğerlerinin kendileriyle ilgili olarak “Bunalımlı, zayıf, kaçık ya da aptal” üzere yargılarda bulunacağını düşünürler. Ellerinin ya da seslerinin titrediğinin yahut terlediklerinin, kıpkırmızı olduklarının farkına varacaklarıyla ilgili korkularından dolayı toplum önünde konuşmaktan korkarlar. Sağlıklı ve olağan olmayan bu kaygının denetlenmesi çok zordur. Dehşet alarmı gerçek bir tehlike yahut tehdide nazaran uyarlanmış değildir ve çok kısa müddette “korkudan korkmak” biçiminde tanımladığım denetlenmesi mümkün olmayan bir panik atağa da dönüşebilir.
Bir danışanım yaşadıklarını şöyle tabir ediyordu: “Topluluk içinde konuşamıyorum. Partiye katılamıyorum. Yabancılarla tanışma üzere toplumsal aktivitelerden daima uzak duruyorum. Bir iş yaparken öbürleri tarafından izlenmekten, işverenimle konuşmaktan, bir bayanla tanışmaktan, genel tuvaletleri kullanmaktan, telefonda konuşmaktan, diğerlerinin yanında yazı yazmaktan, herkesin içinde yüzümün kızarmasından yahut kontrolümü kaybetmekten çok lakin çok korkuyorum. Bu dehşet gelir gelmez bunun çabucak bir panik atağa dönüşmesinden de çok korkuyorum. Bu durum beni delirtecek diye de korkuyorum.
Korku bitiyor ancak geri geliyor. Ne kadar sık ve çok korkarsam daha şiddetli ve daha kolay korkmaya başlıyorum. Hatta bazen biriyle konuştuğum aklıma geldiğinde bile korkuyorum ve panik atak geçiriyorum. Kalbim büyük bir heyecanla çarpıyor, bacaklarımda derman kalmıyor, titriyorum, bağırsaklarım düğümleniyor, başım dönüyor… Zihnim müthiş bir biçimde rezil olma imajlarıyla dolu… Bu imgelerden kurtulmam mümkün değil…”
Bu cinsten çok ve baskı yapan kaygılar fobi alarmıdır. Sıhhatsiz ve olağandışı bir endişenin azalması yahut bütünüyle geçmesi çok uzun vakit alır ve bu tıp endişeler çok kolay bir biçimde tekrar alevlenir.
Korkuyu alt etmenin korkusuz 10 yolu
Korkmasaydık çok uzun yaşamazdık. Zira endişe, karşıdan karşıya geçerken dikkatli olmanızı, yırtıcı bir hayvandan kaçmanızı, yüksek bir yerden düşmemeye çalışmanızı sağlayarak sizi ziyan görmekten ve hatta ölmekten koruyan içgüdüsel bir histir. Dehşetin temel fonksiyonu yaşamsal olsa da her endişenin sonunda bir ölüm-kalım sorunu yoktur. Kimi vakit, başaramamaktan, terk edilmekten, mutsuz olmaktan; kimi vakit biriyle tanışmaktan, yanlış anlaşılmaktan, sevilmemekten korkarsınız. Korkmadığınız ne kadar şey varsa, bir o kadar da korktuğunuz şey olabilir, yani akıl ve mantığınızla denetim ettiğiniz endişeleriniz hayatınızın bir kesimidir; gelip geçerler. Lakin kritik nokta kaygının dozu ve niteliğidir. Vakit zaman nedensiz endişeler hissedebilir; endişeden korkar hale gelebilirsiniz. Denetiminizin dışına çıkan, hayatınıza istikamet veren bu çeşit endişeler sizi tüketen ve üstesinden gelmek için uğraş harcamanız gereken hislerdir.
1. Endişelerinizin farkında olun. Kaygınızın hakikaten var olan bir tehlike ya da tehditten kaynaklanmadığının, sırf sizin fikirlerinizden kaynaklandığının, bu nedenle de gerçek olmadığının farkında olun. Örneğin, gece ıssız bir yolda karşınıza çıkan silahlı birini gördüğünüzde hissettiğiniz dehşet gerçektir; bu türlü birini görmeden ya görürsem diye hissettiğiniz endişe fikirlerinizin ürettiği endişedir.
2. Endişelerinizi belirleyin. Belirsizlik en büyük kaygı kaynağıdır. Kaygılarınızın neler olduğunu en çok korktuğunuz şeyden en az korktuğunuza hakikat alt alta yazarak listeleyin. Dehşetin çok rahatsız edici bir his olması nedeniyle endişelerimizi düşünmek bile istemeyiz. Bu türlü olunca da endişelerimizi gözden geçirip kıymetlendirme ve ortadan kaldırma fırsatı bulamayız.
3. Endişelerinizi tahlil edin. Endişelerinizin listesinde yanlarına neden, ne vakit, hangi şartta ortaya çıktıklarını yazın. Yazdıklarınızı birkaç defa okuyup üzerinde düşünün. Kaygılarınızın neler olduğunu ve nedenlerini başınızda uygunca netleştirmeniz onlardan kurtulma yolunda atacağınız kıymetli bir adımdır.
4. Endişeleriniz hakkında konuşun. Endişelerinizi sesli olarak diğerleriyle paylaştığınızda onlara aşina olmaya başlarsınız. Böylelikle zihninizde onlarla ilgili yarattığınız müthiş imgelerin tesiri azalır ve endişeleriniz yenilmez birer dev olmaktan çıkar. Konuşmadığınız ya da düşünmediğiniz vakit uzaklaşacağını sandığınız endişeleriniz aslında, her istikametiyle yaşamanızı engelleyerek, sizi kısıtlayarak hareket alanınızı daraltır.
5. Kaygılarınızı alt etme çabanızın günlüğünü tutun. Her günün sonunda o gün hissettiğiniz kaygı ya da endişeleri, hangi durumda hissettiğinizi ve hangi şartta ortadan kaldırılabileceğini yazın. Bu günlük bir dahaki sefere tıpkı kaygı karşısında nasıl hissetmeniz gerektiği konusunda farkındalık yaratacak bir kılavuz olacaktır.
6. Kaygılarınıza karşı harekete geçin. Korkularınızı ortadan kaldırmak üzere harekete geçmek için kendinizde ve hayatınızda neleri değiştirebileceğinizi belirleyin. Her endişenin ardında bir istek vardır. Örneğin, vefat kaygısının ardında yaşama isteği, terk edilme dehşetinin ardında biriyle birlikte olma isteği vardır. Endişelerinizin ardındaki istekleri belirleyerek hayatınızda yapabileceğiniz değişiklikleri kolaydan zora yanlışsız listeleyin ve bunları adım adım uygulamaya başlayın.
7. Endişelerinizden kaçmayın, üzerlerine gidin. Korkularınızla yüzleşmek istemeyip onlardan kaçtığınız sürece onların daha güçlenmesine ve yanlarına yeni endişeler eklenmesine fırsat tanımış olursunuz. Kaygılarınızı çözülmesi gereken ve çözebileceğinize inandığınız problemler olarak görüp hamasetle üzerlerine gitmeniz, kendinize olan inancınızı artıracak ve çaresizlik hissini ortadan kaldırarak denetimi sizin elinize geçirecektir.
8. Endişelerinizle ilgili en makus senaryoyu düşünün. Endişenizin gerçekleşmesi halinde olabilecek en berbat senaryoyu hayal edin ve olabilecekleri gözünüzde canlandırın. Sonra da bu durumla nasıl başa çıkacağınızı düşünün. Böylelikle endişenizin en makûs sonuçlarıyla yüzleşerek bilinmeyenleri ortadan kaldırmış ve kaygınızın daima olmadığını kesinlikle bir sonunun olduğunu anlamış olursunuz.
9. Olumlu düşünün. Korkular kanılardan kaynaklanır. Olumlu düşünerek kaygılarınızı denetim edebilirsiniz. Olumlu düşünmek en sıkıntı görünen manileri aşmanızı, kendinizi rahat ve inançta hissetmenizi sağlayarak hayatınızda olumlu bir değişim yaratmanıza yardımcı olur. Unutmayın, yürek korkusuz olmak değil, kaygının üstesinden gelebilmektir.
10. Yardım alın. Korkularınızla kendi başınıza uğraş edemiyorsanız bir uzmandan yardım alın.
Web
YouTube
Bu makalede öne sürülen fikir ve yaklaşımlar külliyen muharrirlerinin özgün niyetleridir ve Onedio’nun editöryal siyasetini yansıtmayabilir. ©Onedio
