Türkiye’de kamuya bağlı sıhhat kurululşlarında doğum denetim prosedürlerine erişimin giderek zorlaştığını belirten uzmanlar, istenmeyen gebelikler sonucu anne ölümlerinin artış gösterebileceğine dikkat çekiyor.
Son yıllarda cinsel sıhhat ve üreme sıhhati konusunda yapılan araştırmalar, bu alanlardaki haklara erişimde çeşitli problemler olduğunu ortaya koyuyor. Doğum denetim sistemlerine erişim, bu sıkıntılardan biri. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Ensitüsü’nün 2013 ve 2018 Türkiye Nüfus ve Sıhhat Araştırması (TNSA) sonuçları kıyaslandığında, rastgele bir gebelik önleyici metot kullanan 15-49 yaş ortası evli bayanların oranının yüzde 73,3’den yüzde 69,8’e düştüğü görülüyor.
Aile hekimliği ünitelerinde zarurî olarak verilen spiral uygulama ve takip hizmeti, 2017 yılında yapılan yönetmelik değişikliği ile kaldırıldı. Resmi datalara nazaran, birinci kere 2018 yılında kondom kullanımı rahim içi araç yani spiral kullanımını geçerek en çok tercih edilen çağdaş prosedür oldu. Spiral kullanımı, 2003-2018 devri TNSA sonuçlarına nazaran yüzde 20,2’den yüzde 13,7’e düştü.
“İstenmeyen gebelikler arttı”
Geçen sene Cinsel Sıhhat ve Üreme Sıhhati Platformu tarafından yayınlanan Türkiye’de Cinsel Sıhhat ve Üreme Sıhhati: Durum Tahlili Raporu’na nazaran, spiral kullanımının düşük olmasında birinci basamak sıhhat hizmetlerinde yaşanan değişim tesirli olabilir. Raporda, “Aile hekimliği uygulamasının birinci basamak sıhhat hizmeti sunumunu nasıl değiştirdiğini ele alan birçok çalışmada, birinci basamakta aile planlaması hizmetlerinin kondom ve hap dağıtımıyla sınırlandığını, materyal temininde problemler yaşandığı ve spiral uygulamasının neredeyse ortadan kalktığı belirtilmiştir” deniyor. Yıllar içinde çağdaş prosedürlerin temininde kamu dalından özel bölüme geçişin gözlemlendiğine dikkati çeken rapora nazaran, doğurganlığın düzenlenmesinde karşılanmamış gereksinimi olan bayanların oranı yüzde 33.
Cinsel Sıhhat ve Üreme Sıhhati Platformu’ndan Nurcan Müftüoğlu da kamuya bağlı sıhhat kuruluşlarında gebeliği önleyici prosedürlere erişimin pandemi öncesi zorlaştığını, bu sorunun hala devam ettiğini söylüyor. Müftüoğlu, “Tüm dünyada olduğu üzere Türkiye’de de bu devirde istenmeyen gebelikler arttı. “Bu periyotta istenmeyen gebeliklerin artmış olması ve bu gebeliklerin sonlandırılmasına yönelik hizmetlere erişimde yaşanmakta olan zahmetler anne vefatlarını gelecekte etkilemeye devam edecek” diyor.
Aile planlanmasında karşılanmamış gereksinim iki katına çıktı
2008 ve 2018 TNSA’lara katılan tüm bayanların en çok bildikleri çağdaş prosedürler kıyaslandığında, çağdaş sistemlere ait bilgi seviyelerinin azalmış olduğu da görülüyor. Cinsel Sıhhat ve Üreme Sıhhati Platformu’na nazaran, bu durum gebeliğin önlenmesi konusunda bilgilendirme ve danışmanlık hizmetlerinde evli olmayan bayanların hedeflenmemesinin bir sonucu olabilir. Sıhhat kuruluşlarında yalnızca evli bayanlara değil gençlere, bekar bayanlara ve menopoz öncesi periyottaki bayanlara da bilgi verilmesi gerektiği vurgulanıyor.
Müftüoğlu, aile planlaması hizmetlerinin gerek ulusal mevzuat gerekse memleketler arası kontratlar gereği kamu kesiminin sorumluluğunda olduğunu hatırlatıyor:
“Spiral için ehil bir sıhhat işçisinin olması gerekiyor. Aile Sıhhati Merkezlerinde bu her vakit için mümkün olmayabiliyor. Kimi vakit bu mevzuda ehil işçi olmasına karşın kontraseptif gereç olmuyor.”
TNSA sonuçlarında, aile planlanmasında karşılanmamış muhtaçlığın 1993-2013 ortasında giderek azaldığı görülse de, bu muhtaçlığın 2018 TNSA’da 2013’ün iki katına çıkarak yüzde 6’dan yüzde 12’ye yükseldiği görülüyor. Bu azalma, gebeliği önleyici rastgele bir usul kullanımındaki azalıştan kaynaklanıyor.
Doğum denetim prosedürlerine ulaşmakta mülteci bayanlar da zorluk çekiyor. TNSA 2018 sonuçları, evli Suriyeli göçmen bayanların yüzde 21’inin karşılanmamış aile planlaması gereksinimi olduğunu ortaya koyuyor. Müftüoğlu, “Bu kıymetli bir bulgu zira hem doğurganlığı yüksek bir kümeden bahsediyoruz hem de erken yaşta evliliklerin çok yaygın olduğu bir kümeden bahsediyoruz. Hasebiyle bu durum kıymetli sıhhat risklerine yol açabilir” ikazını yapıyor.
“Medeni duruma bakılmaksızın hizmet verilmeli”
Sıhhatte Genç Yaklaşımlar Derneği (SGYD) Genel Koordinatörü Pelin Anılan, Türkiye’de kontraseptiflere erişimin zorluğunun yarattığı ihlallerden en çok etkilenen kümelerin başında gençlerin geldiğine dikkat çekiyor. Bilgi kaynaklarına erişim zorluğunun gençlerin hangi formülün kendileri için en uygun olduğunu tespit etmesini engellediğini belirten Anılan, “Aile sıhhati merkezlerinde kondom bulunmaması, kondom fiyatlarının çok yüksek olması gençler açısından erişimi epeyce güçleştiriyor. Rahim içi araç da evli olmayan gençlerin erişimi açısından hayli zor” diyor.
Cinsel sıhhat hizmetlerinin uygar duruma bakılmaksızın verilmesi gerektiğini belirten Anılan, “Gebeliği önleyici haplar ve acil kontraseptifler ise hem fiyat açısından hem de ayrımcılıkla müsabaka telaşı yüzünden danışmanlık alınamaması sebebiyle hayli riskli biçimlerde kullanılıyor ya da hiç erişim sağlanamıyor” diye ekliyor. Anılan’a nazaran, cinsel sıhhat hizmetlerine erişimin sağlanması inançlı ve şuurlu kararların verilebilmesi açısından epeyce kritik.
Cinsel Sıhhat ve Üreme Sıhhati Platformu’na nazaran, bayanların doğurganlığına vurgu yapan siyasi telaffuzlar sonucu sıhhat sisteminde doğurganlığın düzenlenmesine yönelik uygulamaları sırasında çekinceler oluşuyor. Aile planlamasının esirgeyici sıhhat hizmetlerinin kıymetli bir ayağı olduğunu hatırlatan Nurcan Müftüoğlu, “Doğurganlığı teşvik edici siyasetler geliştirilebilir fakat bu siyasetler temel insan haklarını yok etmemeli. Bu haklara hürmet gösterilmeli” diyor.
Burcu Karakaş
©Deutsche Welle Türkçe
