Biliyorsunuz zihinsel ön yargılar konusunda kafayı uzun müddettir takmış durumdayım. Halo tesiri de ne vakittir aklımda. Bugün artık gerçek gün diye düşündüm ve paylaşmak istedim.
Halo, aklımızın iki yüze yakın oyunu içerisinde neredeyse herkesi etkileyen en kıymetli zihinsel ön yargılardan biri.
Kısaca:
Bir kişi, olay, ortam, kurum yahut obje hakkında sahip olunan olumlu ya da olumsuz bir izlenimin; onun tüm özelliklerine genellenmesi.
Oysa birinin duygusal yahut kırılgan biri olması, onun birebir vakitte fikirli yahut kibar olduğu manasına gelmiyor.
Halk ortasında içinin hoşluğu dışına yansımış denir mesela. İşte bu tam bir Halo örneği.
Halo tesiri birbirimize bakış açımızı direkt etkiliyor
Halo tesiri hakkında bilhassa yazmak istedim, zira toplumda yaygın olarak rastlanan bu tesir, hem bizim öbür insanlara olan bakışımızı, hem de öteki insanların bize olan bakışlarını etkiliyor.
Nobel ödüllü psikolog ve ekonomist Daniel Kahneman Hızlı ve Yavaş Düşünme kitabında Halo tesiri için şu örneği veriyor:
Profesörlük hayatımın başlarındayken, öğrencilerimin kompozisyon ödevlerini klasik bir formda notlandırırdım. Elime imtihan kağıdını alır, öğrencinin verdiği cevapları art geriye okur, her bir cevaba not verirdim. Sonra tüm bu notları toplayıp, sıradaki öğrenciye geçerdim.Zamanla fark ettim ki belirli bir kağıttaki cevapların her birine verdiğim not, birbirine çok fazla benzerlik gösteriyor. Not verirken Halo tesiri altında olduğumdan, birinci sorunun cevabına verdiğim notun, o öğrenciye verdiğim genel notu çok derecede etkilediğinden şüphelenmeye başladım.Buradaki sistem epeyce kolay işliyordu: Şayet bir öğrencinin birinci kompozisyonuna yüksek bir not vermişsem ve ilerleyen kısımlarda öğrencim yanılgı yapsa bile, onun kusuruna daha anlayışlı bir formda yaklaşıyordum. Ne de olsa başta çok âlâ bir kompozisyon yazmış bir öğrenci, ikinci soruda öylesine saçma bir yanılgı yapmazdı!Ama izlediğim bu yol, önemli bir sıkıntıya yol açıyordu. Biri yeterli, biri makûs olmak üzere iki kompozisyon yazmış öğrencileri notlandırırken, öğrencinin evvel hangi kompozisyonunu okumuşsam ona nazaran not vermek adil değildi.
İlk sorunun cevabının kalitesine nazaran öbür karşılıkları kıymetlendirmek nitekim adil değil, neyse ki Kahneman Halo tesirinin farkına varacak kadar şuurlu.
Bir öteki örnek:
Riskli bir ameliyat geçirmeniz gerektiğini ve hastanedeki iki cerrahtan (ikisi de birebir seviyede) birini seçeceğinizi düşünün.
İlki karizmatik bir cerraha benziyor. Güzel, şık giysili ve nazik konuşuyor.
İkincisi ise cerrahtan öbür her şeye benziyor. Bakımsız, giysisi kuşamı dökülüyor, tahminen ter kokuyor ve konuşmaları filtresiz. Hatta biraz kaba.
Siz hangisini seçerdiniz?
Beyninizdeki her hücre size birincisini seçmenizi söyleyecekti lakin başkasını seçmelisiniz.
Muhtemelen daha yetenekli bir cerrahtır zira başkasıyla birebir düzeye ulaşmak için insanların algılarına karşı savaşmak zorunda kalmıştır.
Ya da o denli çok ameliyat yapıyor ve yorgundur ki, kendine bakamadan sizin karşınıza çıkmıştır.
Halo tesirini fark ederek o kaba saba algıladığınız cerrahı seçerseniz, ameliyatınızda muvaffakiyet talihiniz daha yüksek olabilir.
***
Her iki örnekte de genelleme yanlışı yaptığımızı söylemek mümkün, değil mi?
Hayatın her alanında bu etkiyi görebiliyoruz.
Örneğin iş başvurusu yaparken, CV’deki fotoğrafın ne kadar profesyonel durduğunun, IK’yı etkilemesi üzere.
Örneğin giysi tercihi nedeniyle, bir insanın siyasi görüşü ile ilgili başımızda bir görüş oluşması üzere.
Bugün toplumsal olarak ayrışmaların görüldüğü her bahiste Halo tesirinin de parmağı olduğunu unutmamak gerek. Bu tüm taraflar için geçerli. Hem başka insanlara bakış açınız hem de onların size bakış açısı bu tip genellemelerden epey etkileniyor.
Zihnimiz neden bize bu oyunu oynuyor?
Şimdi gelin bu oyuna “genelleme” oyununa neden geldiğimizi de kısaca açıklayayım.
Bugünlerde Kitap Ekspresi kapsamında özetlediğim kitaplardan biri: Zihin ve Kanıları Nasıl Değiştiririz?
Kitap farklı inançlara sahip insanların niyetlerini nasıl değiştirebileceğimiz ile ilgili. Bu satırları yazarken, şimdi özeti yayınlamadım lakin özetten kısa bir alıntı yapayım:
Yapılan bir araştırmada; siyasi, dini, toplumsal bir inancın sorgulanması ile beynin verdiği reaksiyon tüm deneklerde fizikî bir tehdit üzere algılanıyor.Peki beyin neden bu türlü reaksiyon veriyor?Çünkü beynimizin misyonu hem fizikî hem de ruhsal manada bizi korumak.Beynimiz dış kümeler ve iç kümeler kıyaslamaları yapmaya, daha kolay bir tabirle ‘onlara’ ve ‘bize’ karşı ayrımcılık yapmaya programlanmıştır.Bu aslında o kadar da mantıksız değil. Sonuçta, biz beşerler toplumsal varlıklarız. Ve kendimize benzeri insanlardan oluşan, kendimizi ilişkin hissettiğimiz kümeler içinde hayatta kalıyoruz.Sonuç olarak, ilişkin hissettiğimiz kümenin düzgün bir üyesi olmaya, gerçek olmaktan daha fazla kıymet veriyoruz.Fikrimizi değiştirerek bizim üzere düşünen beşerler karşısında prestijimizi kaybetmek istemiyoruz.Evrim bize, bizi yabancılara karşı koruyabilecek kümelerin (aile, arkadaş etrafı ya da başka topluluklar) bir modülü olmamızın bedelli olduğunu öğretti.Grubumuz; itimat içinde olma ve kabul edilme muhtaçlığımızı karşılamaya devam ettiği sürece, oradaki pozisyonumuzu riske atmaktansa teknik olarak yanlış kalmayı tercih ediyoruz.
Sosyolog Brooke Harrington’ın tabiriyle,
‘Sosyal mevt, fizikî vefattan daha korkutucudur.’
Sonuç olarak;
hayatta tek bir hakikat yok. Bu hayatı hoş yaşamanın tek bir formülü de yok.
ve lakin:
‘Halo etkisinin’ ve ‘sosyal kabul etkisinin’ farkında olursak; içsel olarak daha huzurlu hissedeceğimizi ve öteki hayatlara daha esnek yaklaşabileceğimize inanıyorum.
Çevrenizdeki birilerini etkilemek ya da ikna etmek niyetine girerseniz, bu iki etkiyi aklınızda tutarak;
– sohbetlerinizde evvel ‘ilk izlenime’,
– iş yerinde evvel ‘ilk slayda’,
– bağlantılarınızda evvel karşınızdakinin ‘kabul edilme ihtiyacına’ odaklanarak;
zihnin oyunlarına gelmeden sağlıklı adımlarla ilerleyebilirsiniz.
Denemeye karar verirseniz, sonuçları lütfen yorumlara yazın olur mu?
Merakla bekliyorum.
Web
Bu makalede öne sürülen fikir ve yaklaşımlar büsbütün muharrirlerinin özgün niyetleridir ve Onedio’nun editöryal siyasetini yansıtmayabilir. ©Onedio
