Ayfer Feriha Nujen
İstanbul Okan Üniversitesi Hastanesi Organ Nakli Kısım Lideri Genel Cerrahi Uzmanı Prof. Dr. Alp Gürkan ile böbrek nakli ve organ bağışını konuştuk.
Böbrek yetmezliğinin sinsi bir hastalık olduğunu söyleyen Gürkan, böbrek yetmezliğinin büyük ölçüde önelenebileceğini belirtti. Gürkan, çocuklarda sık idrar yolu enfeksiyonu, erişkinlerde hipertansiyon ve diyabetin böbrek yetmezliğinin en sık nedenleri olduğunu belirtirken, bu husustaki tedbirlerin hadiseleri azaltacağını tabir etti.
Yeni tip Koronavirüs’ün (Covid-19) olağan bireylerde akut böbrek yetmezliğine sebep olduğu, böbrek yetmezliği olanlarda ise hastalığı ilerlettiğini söyleyen Gürkan, “Maalesef Koronaya bağlı böbrek kayıplarını da görüyoruz” dedi.
Böbrek nakline ait her şeyi konuştuğumuz Gürkan, son olarak organ bağışı davetinde bulundu.
Gürkan ile yaptığımız söyleşinin tamamı şöyle:
– Tıp söyleşileri kapsamında bugün sizinle böbrek nakli üzerine konuşacağız fakat bir tabip olarak siz de bir hastalık geçirdiniz lösemiye yakalandınız. Tekrar geçmiş olsun. Bu süreci bir doktor olarak nasıl geçirdiniz, atlatabildiniz mi?
Çok teşekkür ederim. Çok sıkıntı bir süreci şükür sağlıklı bir halde geçtim. Kardeşim yurt dışında yaşıyor. O da 6 yıldır lenfoma ile gayret ediyordu. Beni verici olmak üzere yanına çağırdı, ben de kan vermek üzere yurt dışına gittim lakin uygun olmadığımı öğrendim. Lakin dönüşte ateşim çıktı ve yaptırdığım analizlerde lösemi olduğumu öğrendim. Benim için büyük bir sürpriz oldu. 2 ay kemoterapi olduktan sonra hekimlerim nakil olmam gerektiğini söylediler. Meslek hayatım boyunca daima öbürleri için organ bağışının artması için emek verdim. Artık kendimi bir anda uygun doku ararken buldum. Bu çok acayip bir his. Hayatınızın kurtulması için birisinin sizin dokunuza uygun bağış yapmış olmasını diliyorsunuz. Olağan hastalığımı duyan dostlarım, akrabalarım, meslektaşlarım, öğrencilerim hatta hastalarım bile çabucak verici olmak için Kızılay’a müracaat ettiler ve bağış kampanyası düzenlediler. Rahmet bana uygun 17 hasta saptandı ve en uygun vericinin kök hücreleriyle 1 buçuk yıl evvel nakil oldum. Şükür şu anda sıhhatim çok güzel ve 6 aydır da çalışmaya başladım. Öncelikle bana kök hücresini bağışlayan vericiye ve tüm verici adaylarına şükranlarımı sunuyorum. Daha sonra teşhis ve tedavide rol alan tüm doktorlarıma minnet duyuyorum. Türk tıbbının ne kadar ileri ve tabiplerinin ne kadar düzgün olduğunun en yeterli göstergelerinden biri benim.
– Alp Beyefendi alanınızdaki başarılı nakillerinizden ötürü isminizi duymayan pek az insan olduğunu biliyoruz. Branşınızda neredeyse ikinci ömrünüzü yaşıyorsunuz bana nazaran bu nedenle. Öncelikle bu alandaki çalışmalarınızdan biraz kelam eder misiniz? Mesleğe başladığınız yıldan bu yana böbrek nakli alanında yeni gelişmeler neler oldu?
Çok teşekkür ederim. Çok naziksiniz. Böbrek nakli eğitimimi Ege Üniversitesi’nde ve ABD’de Brigham Hastanesi’nde aldım. Birinci böbrek nakli merkezini İzmir Tepecik Eğitim ve Araştırma Hastanesinde 1992 yılında kurdum. O vakitler SSK hastanesiydi ve çok kıymetli bir misyon üstleniyordu. O günden sonra birçok böbrek nakli merkezi kurdum ve birçok böbrek nakli cerrahı yetiştirdim. Böbrek nakli alanında da ülkemizde “çapraz böbrek nakli” “böbreğin kapalı metotla çıkartılması” üzere mevzularda da öncü oldum.
Böbrek nakli tekniği 1950’li yılların sonunda artık oturmuştu. Bu bahisteki en büyük yenilik böbreğin kapalı prosedürle çıkartılmasında oldu. Şimdilerde bu bahiste robotik formüllerin uygulanması da kelam konusu. Çok özel durumlarda takılması da artık robotik usuller yapılmaya başlandı. Fakat böbrek naklinde en kıymetli gelişme güçlü ilaçların tedaviye girmesi lakin daha değerlisi cerrahların ve nefrologların böbrek nakli olmuş hastaların bakımlarını öğrenmeleri oldu. Bu sayede böbrek nakli muvaffakiyet oranı ve takılan böbreğin bedende kalma müddeti arttı.
– Kronik böbrek yetersizliği sinsi bir hastalık. Beş evreden birinci dört evrede birden fazla vakit böbrek yetmezliği saptanamıyor. Bunun en kıymetli nedeni nedir, daha erken evrelerde böbrek yetmezliği nasıl saptanır? Yani hastalar ya da hastalığın eşiğindekiler böbrek sorunlarını sıvı takibi yaparak mı fark ederler, öyleyse bunu nasıl takip etmeleri gerekir?
Evet böbrek yetmezliği söylediğiniz üzere sinsi bir hastalık. Çocuklarda sık idrara gidenlerde, tansiyon ve şeker hastalarında kolay bir testle böbrek yetmezliği birinci periyotlarında teşhis konabilir. Kolay bir idrar testiyle. İdrar testinde bilhassa protein çıkması bize o şahısların böbreklerinde sorun olabileceği konusunda erken bir alarm verebilir. Sıvı takibi artık ileri evrelerdeki böbrek yetmezliğinde değer kazanmaktadır.
Böbrek yetmezliği aslında büyük ölçüde önlenebilir bir hastalıktır. Böbrek yetmezliğinin dünyada da ülkemizde de en sık nedeni çocuklarda sık idrar yolu enfeksiyonu, erişkinlerde ise hipertansiyon ve diyabettir. Bu husustaki tedbirler böbrek yetmezliği riskini azaltacaktır.
– Bildiğimiz kadarıyla böbrek yetmezliği ve sonrasında böbrek nakli gerektiren süreç öbür başka hastalıkların -şeker hastalığı, yüksek tansiyon üzere özellikle- bir sonucu olabiliyor. Pekala, bir öteki hastalık olmaksızın ortaya çıkan böbrek yetmezliğinin neden olacağı, olduğu hastalıklar neler? Bu hastalıklar böbrek naklinde ne üzere problemler ortaya çıkarır?
Bu saydığınız sebepler dışında en sık karşılaşılan nedenler glomerülonefritler, ilaç toksisiteleri, ailevi Akdeniz hastalarında sık gördüğümüz amiloidozlar ve yeniden genetik olan polikistik böbrek hastalığıdır. Böbrek nakli açısından glomerülonefritler ve amiloidoz özel bir ehemmiyete sahiptir. Glomerülonefritlerin bir kısmının ve amiloidozun takılan böbreklerde hastalık tekrarlama riskleri vardır, esasen bu tipten glomerülonefritleri olan hastaları nakil öncesi riskleri hakkında bilgilendiriyoruz. Hastalık tekrarlanmasın diye nakil öncesi yahut sonrası da kimi tedbirler alıyoruz.
– Böbrek yetmezliğinde ödem bir belirti sayılır mı? Böbrek yetmezliği için birinci önemli belirtiler nelerdir? Bu belirtilerle birlikte bireyler ne yapmalı, nasıl bir süreç başlatılmalı?
Evet bazen hastalar bacaklarında yahut göz etrafında oluşan ödemle tabibe başvurmaktadır. Lakin en kıymetli belirti idrarda renk değişikliği, halsizlik yorgunluk bazen ağız kokusu ve tansiyon yüksekliğidir. Bu belirtiler çıktığında çoklukla hasta en az ikinci yahut üçüncü evrede oluyor. Yeniden de son periyot böbrek yetmezliğine giden süreci yavaşlatmak mümkün. Bunun için de nefroloji uzmanı denetimine girmek gerekiyor.
– Böbrek nakli olmak üzere ülkemizde organ nakli ile ilgili kimi yanlış inanışlar ve kulaktan kulağa bilgilerle organ nakli hakikat algılanmıyor. İnsanların örneğin, hiç diyaliz sürecini yaşamadan bu bahiste yanlış fikirlere kapılmaması için neler söyler, neler önerirsiniz?
Toplumda maalesef organ nakli ile ilgili birçok yanlış inanışlar ve kent efsaneleri var. Bunlardan en kıymetlisi organ bağışı ve canlı vericili organ nakilleriyle ilgili. Maalesef organ bağışı ile ilgili olan çok ağır suçlamalar içeriyor. Ağır bakımdaki beşerden organ alabilmek için hele hastanın organ bağış kartı varsa doktorların bilerek onu mevte sürükledikleri hakkında. Hekimlik yemini etmiş bizler için bu kelam konusu dahi olamaz. Kaldı ki vicdanı kararmış cani ruhlu bir doktor olduğunu farz edin, beyin mevti kararı vermek için o hastanede en az 25 sıhhat çalışanı sürece dâhil oluyor. Beyin mevti kriterlerini de Sıhhat Bakanlığı takip ediyor. Bir hastanede 25 vicdansız sağlıkçıyı yan yana getirmek ve Sıhhat Bakanlığı’nı atlatmak mümkün değil, kaldı ki tüm sıhhat çalışanı hastalarını düzgünleştirmek için eforlar. Aslında organ nakli yapabilmek için beyin dışında öteki organlarının âlâ durumda olması gerekir. Bu da hastaya çok güzel bakılması ile sağlanabilir. Ayrıyeten yasal olarak organ nakli grubundan hiç kimse beyin mevti sürecine dâhil olamaz.
Canlı vericiler için de halk ortasında “ben aslında yarım beşerim, vericim de yarım kalacak” inancı vardır. Biz yalnızca sağlıklı olanlardan ve böbreğinin birini vermekle ömrü boyunca sıhhatinden bir şey kaybetmeyecek bireylerden böbrek alıyoruz. Bunun için vericiyi çok yeterli inceliyoruz ve en küçük sıhhat sorunu riski kuşkusunda verici olarak kabul etmiyoruz. Bu nedenle bize müracaat eden vericilerin dörtte birini ret ediyoruz. Hastaya ya diğer verici bulmasını ya da meyyit beşerden yapılacak listeye kayıt olmasını söylüyoruz.
Daha az değerli olduğunu düşündüğüm kent efsaneleri de organ mafyası ve yine beden bulacağımız gün eksik organla hayata geleceğimiz söylentileri. Ülkemizde ve dünyanın hiçbir yerinde beşerler organları için kaçırılıp öldürülmemiştir. Ülkemizde de dünyanın hiçbir ülkesinde de polis kayıtlarında bu türlü bir olay belirtilmemiştir. Organ mafyası dediğimiz şey organların para ile satılmasıdır. Dünya Sıhhat Örgütü tarafından aşağılanan bir durum ve öbür dünya ülkeleri üzere ülkemiz kanunları da bu durumu şiddetle cezalandırıyor. Bu bahiste yapılacak en yeterli tedbir organ bağışının artırılması ile insanların canlı vericili nakile muhtaç bırakılmaması olacaktır.
Kıyamet günü tekrar beden bulmamız sorununa gelince Kuran-ı Kerim’de Kıyamet Müddeti bu soruna çok hoş bir cevap vermektedir.
– Böbrek nakli olmak için sanırım alıcılar için bir yaş kriteri yok, lakin nakillerde organ bağışlayan ya da vericinin hangi yaş ve kriterlere sahip olması gerekiyor?
Böbrek alıcıları için en küçük uygun yaş 2’dir. Daha küçük yaşlarda yapılacak böbrek nakillerinin muvaffakiyet oranı hayli düşmektedir. En üst yaş için bir hudut yoktur. Kâfi ki hastanın genel sıhhat durumu, kardiyak ve teneffüs performansı bu büyük ameliyatı kaldıracak durumda olsun. Biz 72 yaşında bir şahsa nakil yaptık ve hasta böbrek nakline çok âlâ cevap verdi. Beyin vefatı için de üst yahut alt yaş sonu yok. Kâfi ki takılacak organların performansları uygun olsun. Fizikî yaştan çok biyolojik yaşa bakıyoruz. Canlı vericiler için ise yasal olarak alt hudut 18’dir, lakin takım olarak vericilerin hiç olmazsa 22-23 yaşlarının üzerinde olmalarını istiyoruz.
– Tek böbrekle yaşanabilir mi? Tek böbrekli bir insanın ömür kalitesi bundan nasıl etkilenir? Tek böbrekli birinin böbrek kaybetme riski ortaya çıktığında böbrek nakli süreci nedir? Böbrek naklinde yaygınlaşmaya da başlayan çapraz nakil kimler ortasında yapılabilir? Bu nakillerde kan ve doku ahenginden biraz kelam eder misiniz?
Tek böbrekle sıkıntısız yaşanabilir. Dünyada birçok insan doğuştan tek böbreklidir ve bir sorun yaşamadan hayatlarına devam etmektedir. Vericilerin aslında öncelikle son derece sağlıklı olmalarına ve böbrek verdikten sonra böbrek verdikleri için hayatları etkilenmeyecek şahıslar olmalarına dikkat ediyoruz. Bu beşerler tüm dünyada ve bizim merkezimizde de izlenmektedir. Böbrek verdikleri için hiçbir verici merkezimizde ve benim nakil yaptığım öbür merkezlerde diyalize girme riski ile karşılaşmamışlardır. Vericilere ameliyat sonrası çok değerli ihtarlarda bulunuyoruz. Bunlar sağlıklı kalmak için tüm insanlara önerdiğimiz kurallar. Bol sıvı tüketilecek, kilo almayacak, bol hareket edecek, az tuz tüketecek ve sigara-alkol kullanmayacak. Bunlar her insan için sağlıklı ömür kılavuzu.
Çapraz böbrek naklini Türkiye’de birinci ben yaptım ve Türkiye’de yaygınlaşmasına öncülük ettim. Bütün dünyada uygulanan bir metot. Hatta birtakım ülkelerde ülke çapında tertip yapılıyor. Hastaneler, hatta ülkeler ortası çapraz nakil programları var. Kan kümesi uyumsuzluğu yahut immünolojik sorunları olan çiftlerin vericileri tıpkı durumda olan öbür çift yahut çiftlerin vericileri ile yer değiştiriliyor. Ameliyatlar tıpkı anda başlıyor. Bunun için güçlü bir cerrahi takım gerekiyor. Çapraz nakil ikili olabildiği üzere daha fazla çiftlerle yapılabilir.
– Böbrek naklinde kadavradan yapılan bir nakil ile canlı verici ve alıcı ortasındaki nakil ortasında bir fark var mı ömür müddetine yansıyan? Her iki nakil örneğine bakacak olursak şayet alıcının böbreği reddetme ihtimali ya da kabul mühleti biyolojik olarak ne kadar sürüyor? Reddedilen böbrek ölümcül sonuçlar doğuruyor mu?
Organ naklinde temel ölen insanlardan bağışlanan organları kullanmaktır. Ben kadavra sözünü sevmiyorum, “beyin vefatı ile ölen insan” yahut kısaca meyyit verici demeği tercih ediyorum. Ölen insanın organları bir müddet sonra toprak olacaktır, organları bağışlanırsa da o organlar takılan bireyde yıllarca yaşayacaktır. Canlı vericinin komplikasyon riski çok az da olsa vardır. O nedenle canlı vericili nakil bizi daha çok heyecanlandırır. Lakin alıcı açısından canlı vericili nakillerde böbrek çabucak fonksiyon görmekte, beden savunmasını düşücü ilaçları daha az almakta ve böbrek daha uzun ömürlü olmaktadır.
Birinci 3 ay böbreğin ret olma riski daha fazla ve bu risk giderek azalıyor. Kabul giderek daha fazla oluyor lakin sorun böbreğin yıllar içinde eskimesi.
Böbrek naklinden sonra hasta daha ne kadar mühlet ilaçlı tedavi görmek zorunda ve hasta statüsünde kalıyor? Bu evrede beslenme biçimi değişmek zorunda mıdır? Örneğin, kesin olarak hangi besinlere neden veda etmek zorunda?
Böbrek çalıştığı sürece hasta ilaç kullanmak zorunda. Başlangıçta çok sayıda verilen ilaçlar giderek azalıyor, fakat ilaçları kullanmazsa böbreğin atma riski çok artıyor.
Nakil olan şahısları artık hasta diye kabul etmiyoruz. Onlar artık olağan bireyler. Tertipli denetim ve birtakım ilaçları kullanmak dışında hepimizin yaptığı şeyleri onlar da yapabilir. Evlenebilirler, çocuk sahibi olabilirler, çalışabilirler, iş kurabilirler, seyahat edebilirler, okula gidebilirler. Esasen nakil, olağan bir hayat sürebilmeleri için yapılıyor.
Greyfurt dışında sağlıklı her şeyi tüketebilirler. Az tuz, bol sıvı, az kalori, bol hareket ancak sigara ve çok alkol yok.
– Teneffüs yolu hastalıklarından ve enfeksiyondan çok kısa vakitte etkilenen organ nakil hastaları içinde böbrek nakilli hastalar kaçıncı basamakta yer alıyor? Soğuk algınlığı üzere ateşli hastalıklar nakilli hastalar için neden büyük risk taşıyor? Bilhassa Koronavirüs salgını nedeniyle böbrek hastalarında organ kaybı ya da buna bağlı ölümlerde bir artış oldu mu?
Birinci 3 ayda hastalar daha ağır ilaç kullanıyorlar. Bu periyotta hastalar infeksiyonlara daha açık oluyorlar. Daha sonra bu risk giderek azalıyor.
Korona 21. yüzyılın vebası. Koronavirüs’ün uzun periyot tesirlerini hala bilmiyoruz lakin şimdiye kadar yapılan gözlemlerde olağan bireylerde hastaları akut böbrek yetmezliğine soktuğu, böbrek yetmezlikli hastalarda hastalığın ilerlemesine neden olduğu gösterildi. Maalesef Koronaya bağlı böbrek kayıplarını da görüyoruz ayrıyeten böbrek nakli olan hastalarda Covid-19’a bağlı mevt oranları olağan popülasyona nazaran 2.5 daha fazla, dahası diyalize girenlerde bu oran daha da yüksek. Diyalize giren hastalarda Covid-19’a bağlı mevt oranı böbrek nakli olanlardan 1.5 kat daha yüksek, yani diyalize giren hastaların organ nakli olmalarında sakınca yok, tam bilakis fayda var.
– Diyaliz süreci çok ağır ve çetin bir süreç. Adeta insan bedeninin bazen haftada üç sefer vakumlanması ve haliyle onu çok fazla yıpratması manasına geliyor öte yandan.Böbrek hastalarında diyaliz süreci öncesi ve sonrası böbrek nakilleri ortasında bir fark var mı? Diyaliz süreci uzayan hastalar için hayat müddeti kısalıyor mu?
Böbrek nakli diyalize nazaran hastalarda ömür kalitesini artırdığı üzere her yaş kümesinde diyalize nazaran 2.5 kat daha uzun ömür sağlamaktadır. (Resim 3 naklin avantajı) Diyalize giren hastaların tüketeceği sıvı ölçüsü ve besin çeşidi hudutlu olmasına rağmen nakil sonrası bu kısıtlama ortadan kalkmaktadır. Diyalizin getirdiği özgür vakit kısıtlılığı ve halsizlik nedeniyle bu beşerler çalışamazlar, çocuklar okula gidemezler, seyahat edemezler. Çocuklarda fizikî ve mental gelişme geriliği olur. Nakilden sonra bu kısıtlamalar kalkacağı üzere çocuklar kısa müddette nakil olurlarsa olağan gelişmelerine kavuşurlar.
– Böbrek nakli ya da bir öbür iç organ nakli sonrası gerçekleşen nakilden bir müddet sonra doğal mevt ya da nakil esnasında rastgele bir komplikasyona bağlı ölümlerde kelam konusu nakli gerçekleştirilen organ bir öbür alıcıya aktarılması mümkün müdür?
Tıbbi olarak mümkün. Dünyada bunun örnekleri olduğu üzere ülkemizde de yıllar evvel bir üniversite hastanesinde bu uygulandı. Lakin yasal olarak lakin beyin mevti varsa aile onayından sonra bu yapılabilir.
– Bütün insanlığın sadece bilimle ileriye gittiğinin bugün herkes uygunca şuurunda sanırım. Plastik Cerrahi bununla ne kadar ilgili bir alan bilemiyorum, dış estetik ve sıhhati dışında fakat tıp elbette ilerliyor, teknoloji de. İnsanlara hayvanlardan organ nakilleri de yapılabildiği üzere artık örneğin; mide kimi organlar ve uzuvlar üzere yapay ve teknolojik medikal mühendisliğin de kimi katkılarıyla nakiller de yapılıyor. Böbrek nakillerinde bu düzeye geldik mi ya da gelinebilecek mi?
Bu alanda birçok çalışma var. Birinci sonuçlar ümit verici, lakin tesirli yapay böbreğin günlük pratiğimize gelmesi için en az 5 yıl daha olduğu bildiriliyor.
– Bizi kırmayıp sorularımızı yanıtladığınız için çok teşekkür eder, sıhhat sıhhat dileriz.
Çok teşekkür ederim. Bana bu fırsatı tanıdığınız için de çok teşekkür ederim. Son olarak da organ bağışı hakkında bir şey hepimiz için kaçınılmaz son vaki olduğunda bedenlerimiz vakit içinde çürüyüp toprak olacaktır. Lakin ölümsüzlüğe organlarımızı bağışlayarak ulaşabiliriz. Şayet beyin vefatı ile ölürsek bağışladığımız organlar takılan şahıslarda onlarca yıl daha yaşayabilir, o şahısların hayatlarını kurtarabilir. Organlarımızı bağışladığımızı sevdiklerimize gururla vasiyet edelim.
