Hiç kelamda kendinizden emin bir formda karar verdiniz lakin bu karar geri tepti mi?
Eğer öyleyse, muhtemelen bilişsel ön yargılarınızdan etkilenmişsinizdir.
Psikolojik ön yargı olarak da bilinen bilişsel ön yargılar, farkında olmadan mantıksız bir formda karar verme yahut harekete geçme eğilimidir.
Örneğin, elinizdeki bilgiyi bilinçaltınızda seçici bir formda ayıklayabilir, gerçekleri farkına varmadan çarpıtabilir yahut bir karar vermeniz için arkadaş topluluğunuzun baskısı altında hissedebilirsiniz.
Bilişsel ön yargılar bizi nasıl etkiliyor?
Psikolog Amos Tversky ve Daniel Kahneman bilişsel ön yargı kavramını, birinci sefer 1970’lerde insanların muhakkak durumlarda neden mantık yürütmekte ve objektif bir formda karar vermekte zorlandıklarına dair yaptıkları araştırmalardan yola çıkarak geliştiriyorlar.
Bilişsel ön yargı, bilgiyi objektif olarak sürece konusundaki yeteneklerimizin sonlu olmasından kaynaklanan bir dizi öngörülebilir zihinsel yanılgı olarak tanımlanabilir.
Mantıksız ve irrasyonel kararlara yol açabilir, risk ve tehditleri yanlış değerlendirmenize neden olabilir.
Şunun üzere örneklere sıkça rastlarız:
– Otorite figürü olan birine, olmayan birine nazaran daha fazla güvenmek (Maalesef iş ömründe sıkça karşılaşıyoruz)
– Birinin mesleğine nazaran cinsiyetini varsaymak (Pilot denince akla erkek gelmesi üzere..)
– Her şeyi kendimizin bir biçimde halledebileceğimize inanıp, yardım istememek
Araştırmacılar, bilişsel ön yargılarımızın değerlerimizden, anılarımızdan, etrafımız ve karakter özelliklerimizden kaynaklandığını belirtiyorlar.
Ancak nedeni her ne olursa olsun, bizlerde yanlış davranış ve niyet sistemleri yaratabiliyorlarsa, bu ön yargıların farkında olmakta büyük yarar var.
Hele de zihnimizin oyunlarına gerçekmiş üzere inanıp, onlara güvenerek seçimler yapıyor ya da varsayımlarda bulunuyorsak.
Bugün 180 farklı bilişsel ön yargıdan bahsedilse de ben en sık ömürlerimizi işgal eden 10 adedinden bahsetmek istiyorum bugün.
Seçim ve kararlarımızı etkileyen 10 yaygın bilişsel ön yargı
1. Doğrulama ön yargısı
Doğrulama ön yargısı, mevcut inançlarınızı destekleyen bilgileri aradığınızda ve inandıklarınıza aykırı düşen bilgileri reddettiğinizde ortaya çıkar. Bu durum, ilgili tüm bilgileri hesaba katmadığınız için ön yargılı kararlar almanıza yol açabilir.
Doğrulama ön yargısı, insanların istatistikleri yorumlama biçimini etkileyebilir. Beşerler, bilgiler karşı bir görüşü desteklese bile, istatistiklerden mevcut inançlarını destekleyen bilgiler çıkarma eğilimindedir. Bu durum, istatistik temelli bir karar vermeniz gerektiğinde önemli bir sorun haline gelebilir. (Son ay satışların düştüğünü görüp, son 3 aydaki muazzam artışı hesaba katmamak üzere..)
2. Çapalama
Bu ön yargı, birinci izlenimle çabucak bir karara / görüşe varma eğilimidir – yani, kesin yargınızı karar verme sürecinin başlarında edindiğiniz bilgilere dayandırma eğilimidir.
Bunu bir ‘ilk izlenim’ ön yargısı olarak düşünün. ‘Çapayı’ bir kere duyduğunuzda, onu yorumlamanız ve ona dayanarak yargıda bulunmanız mümkündür.
Örneğin; bir otomobil satıcısı pazarlığa 1 milyon TL’den başlarsa, gerçek bedelinin 800.000 TL’ye yakın olduğunu bilseniz bile, sonunda teklifi 850.000’e düşürdüklerinde muhtemelen yeterli bir muahede yaptığınızı hissedersiniz. Bu durumda, otomobilin yaşı ve kalitesinden çok, birinci duyduğunuz sayı otomobile verdiğiniz kıymeti belirlemiştir.
3. Çok inanç ön yargısı
Bu durum, kendi bilgi ve görüşlerinize çok fazla güvendiğinizde ortaya çıkar. Ayrıyeten yaptığınız bir yorumun gerçekte olduğundan daha bedelli olduğuna da inanabilirsiniz.
Araştırmacılar, girişimcilerin genele nazaran daha fazla ‘aşırı inanç ön yargısı’ gösterme eğiliminde olduklarını söylüyorlar. Bu da aslında bilgilerinin hudutlarını fark etmelerini önleyerek teşebbüslerinde başarısız olmalarına sebep olur.
4. Halo etkisi
Bu, bir kişinin olumlu özelliklerini tüm karakterine yayma eğilimimizdir. Diğer bir deyişle, sevdiğiniz ve güvendiğiniz birinin yanıldığına ya da makus biri olduğuna inanmak zordur.
Bir taraftan da birkaç âlâ özelliği nedeniyle, olumsuz taraflarını yadsıdığımız bireyler vardır. Bu da aslında Halo tesirinin sonucudur.
Bunun tam karşıtıyla de karşılaşabilirsiniz: Boynuz Tesiri. Burada da birinin olumsuz özelliklerinin onun tüm yetenekleri hakkındaki yargımızı etkilemesi kelam konusu.
5. Kumarbaz yanılgısı
Kumarbaz yanılgısı ile geçmiş olayların geleceği etkilemesini bekleriz.
Çoğu vakit, şayet geçmişte talihimiz yaver gittiyse, bir dahaki sefere de o denli olacağına dair inancımız o kadar güçlü olabilir.
Ama aslında sonuçlar son derece meçhuldür. Daha evvel elde ettiğiniz bahta dayalı muvaffakiyetlerin sayısının gelecek üzerinde çok az tesiri vardır ya da hiç yoktur.
Çok klasik bir örnek olacak ancak yazı çeşide atılması örneğini vermem mümkün. Bir yazı çeşide bahisinde arka arda yedi kere cinse gelirse, sekizinci sefer yazı gelme mümkünlüğünün daha yüksek olduğunu varsayabiliriz. Lakin mümkünlük her vakit 50/50’dir
6. Temel atfetme hatası
Temel atıf yanılgısı, cürmü dış olaylara yükleme eğilimidir.
Örneğin bir araba kazası geçirdiyseniz ve başka şoför kusurluysa, temel atıf kusuru, karşınızdakinin berbat ya da dikkatsiz bir şoför olduğunu varsaymanıza neden olabilir.
Ancak sizin yanılgınız olan bir kazaysa, kusur hava şartlarından, frenin sıkı olmamasından, yerin taşlı olmasından kaynaklanıyor olabilir. Yani en azından sizin bu türlü düşünme olasılığınız yüksek.
7. Bandwagon ön yargısı
Bandwagon ön yargısı bir çeşit küme Kanısıdır. Burada, diğerleri zati bunu yaptığı için bir fikir oluşturma yahut harekete geçme eğilimi vardır. Diğerleri bir fikri benimsedikçe sizin de ‘çoğunluğa uyma’ olasılığınız artar.
Örneğin pandemi devrinde, tedarikçi meseleleri nedeniyle stok meşakkati yaşanacağı fikriyle, birçok insanın konut eşyası yahut besin hususlarını ‘panikle gereksiniminden fazla satın alması’ yaygın bir görünümdü. Ve bu davranışı bir küme insanın marketlere hamle etmesi tetikledi. Bir sürü insan stok yapıyorsa, vardır bir bildikleri, değil mi?
8. Maruz kalma etkisi
Buna aşinalık tesiri de diyebiliriz.
Karar verme sürecinde bu ön yargı, daha evvel duyduğunuz fikirleri, bireyleri yahut eğilimleri tercih etme biçiminde kendini gösterebilir.
Pazarlamacılar çoklukla maruz kalma tesirinden sıkça yararlanırlar. Yani tıpkı iletisi veren reklamları tekrarlayarak, insanların bir eser yahut markaya karşı daha yakın hissetmelerini sağlarlar.
9. Öngörü ön yargısı
Bazen ‘Başından beri biliyordum’ tesiri olarak da isimlendirilen geriye dönük ön yargı, bir kişinin, bir kararın sonucunu, o karar verilmeden evvel gerçek bir formda iddia ettiğine inanmasıdır.
Diyelim ki yeni bir eseri piyasaya sürmek ve pazarlamak için aylarca hazırlık yaptınız ve bu eserin büyük bir kâr getireceğinden eminsiniz. Lakin, her ne sebeple olursa olsun, eser başarısız oldu ve şirketiniz ziyan etti.
İşte bu noktada farkında olmadan kendinize şunları söylüyor olabilirsiniz:
‘İçten içe eserin başarısız olacağını biliyordum, keşke içgüdülerime güvenseydim! Baştan muhakkaktı.’
Geçmişe objektif olarak bakmak sıkıntı olabileceğinden, öngörü ön yargısı bilhassa bir kararın neden yanlış olduğunu anlamak istediğinizde sorun yaratabilir.
10. Dunning-Kruger etkisi
Dunning-Kruger tesiri, insanların kendilerinin ve diğerlerinin yetkinliklerini gerçek bir formda kıymetlendirme hünerlerini söz eder.
Genel olarak, düşük vasıflı beşerler kendi yeteneklerini abartma eğilimindeyken, yüksek vasıflı beşerler kendi yeteneklerini küçümseme eğilimindedir.
Bu tesire günlük hayatta sıkça rastlamak mümkün. Ben örneği iş görüşmelerinden vereyim. Genelde mülakatlarda yetkinliği yüksek bireyler tüm özelliklerinden bahsetmez, işlerine yarayacak birtakım ayrıntıları atlarlar. Anlatmaya bedel görmezler. Lakin çok daha vasıfsız biri, olmadığı biri üzere görünerek, yeteneklerini parlatabilir ve kendini öne çıkarabilir.
Bu etkiyi vakit zaman hissettiğinize eminim, fakat dikkat: Kendimizi küçümsemek zihnimizin tuhaf oyunlarından biri.
***
‘Hayat seçimlerden ibaret’ cümlesine sıkça rastlarız. Bugüne dek yaptığı seçimlerin kimi vakit tatlı, kimi vakit hayli acı sonuçlarını yaşamış biri olarak, artık dönüp baktığımda geçmişteki birtakım kararlarımı benim değil, ön yargılarımın aldığını görüyorum.
Bu nedenle kısa bir hatırlatma yapmak istedim hem size hem kendime. Bilhassa de önümüzde kritik bir seçim devri varken yararı dokunursa, ne keyifli bana.
LinkedlnTwitterInstagram
Bu makalede öne sürülen fikir ve yaklaşımlar büsbütün müelliflerinin özgün fikirleridir ve Onedio’nun editöryal siyasetini yansıtmayabilir. ©Onedio
