İklim değişikliği üzere karmaşık meselelerin tahlilleri kolay değil. Fakat geçmişte bütün dünyanın bir ortaya gelip tahlil arayışına girdiği etraf krizleri olmuştu.
Örneğin, asit yağmurlarıyla çaba yahut ozon katmanındaki delik… Global ısınma üzere daha büyük meselelerin tahlilleri için geçmiş tecrübelerden ders alınmış olabilir mi?
1970’ler, 80’ler, 90’lar: Asit yağmurları
1980’ler… İskandinavya genelinde ırmaklardan balıklar kaybolmaya başlamıştı. Ormanların birtakım bölgelerinde ağaçlardaki bütün yapraklar dökülüyor, gövdeleri cılızlaşıyordu. Kuzey Amerika’da da birtakım göllerde ömür tükeniyor, suları ürkütücü yarı saydam maviye dönüşüyordu.
Nedeni: Kömür yakan elektrik santrallerinden çıkan kükürt dioksit bulutları havada uzun uzaklıklar kat ederek yeryüzüne asit yağmurları olarak düşüyor.
Fosil yakıtlardan çıkan kükürt ve nitrik asit, asit yağmurları olarak yeryüzüne dönüyordu.- Asit yağmurlarının tehlikelerine dikkat çekilmesinde değerli bir rol oynayan İsveçli bilim insanı Peringe Grennfelt, “1980’lerde bunun en büyük etraf sorunu olduğu iletisi veriliyordu” diyor.
Asit yağmurlarının oluşturduğu tehditler neredeyse her gün gazetelerin manşetlerindeydi.
Yıllarca üzerine perde çekiliyor, inkâr ediliyor, sıkıntı diplomatik çıkmaza giriyordu. Fakat bilim, kuşku bırakmayacak dataları ortaya koyduğunda harekete geçilmesi davetleri da tahlile dönük aksiyonlara sürat kazandırdı.
Gayretler sonunda, fosil yakıtların ortaya çıkardığı ve yağmuru asitleştiren kirletici unsurların denetim altına alınabilmesi için milletlerarası mutabakatlara imza atıldı.
ABD’deki Pak Hava Maddesi’nde yapılan değişikliklerle salınan kirleticilere emisyon üst sonu ve ticaretine yönelik gelişmeler kaydedildi ve şirketlere kükürt ile nitrojen salımını azaltmaları, fazlasını da ticarileştirmeleri için teşvikler verildi.
Her sene, belirlenen üst hudut, emisyonlar büyük oranda azalıncaya kadar aşağı çekildi.
Pekala işe yaradı mı? Asit yağmurları Avrupa ve Kuzey Amerika için artık geçmişte kaldı lakin başta Asya olmak üzere birtakım bölgelerde hala bir sorun.
Kanadalı bilim insanı John Smol, 1980’lerde genç bir araştırmacı olarak bu mevzuyu inceliyordu. Smol, her ne kadar dünyanın kimi bölgelerinde görülmeye devam etse de, genel olarak asit yağmurlarıyla çabayı, milletlerarası bir sorun için bütün ülkelerin bir ortaya gelerek tahlil bulduğu “bir muvaffakiyet hikayesi” olarak tanımlıyor.
“Kirletmeye bir bedel koymazsanız beşerler kirletmeye devam ederler. Mutlakla öğrendiğimiz şey bu oldu” diyor Smol.
1980’ler: Ozon katmanındaki delik
1985 yılında bir öbür etraf sorunu da manşetlere çıkmaya başlamıştı. İngiliz Antarktik Araştırmaları (BAS) merkezinde vazifeli bilim insanları dünyayı Antarktika üzerindeki ozon tabasında oluşmaya ve genişlemeye başlayan bir delik konusunda uyardı.
Nedeni, sera gazlarıyla yayılan ve ‘CFC’ olarak bilinen, klorofluorokarbon gazlarıydı. O devir ‘aerosol’ sprey tüplerinde ve soğutucularda kullanılıyordu.
Gezegeni ziyanlı ultraviyole (UV) ışınlarına karşı koruyan gaz şeritlerinin büyük oranda incelmesine atıf yapan BAS kutup bilimcisi Anna Jones, “Bir anda ‘buum’ diye yükseliyor sonra süratle düşüyordu” diyor.
Antarktika zirvesindeki ozon katmanı 1970lerden sonra zayıflamaya başlamıştı. Lakin bütün Antarktika’yı kaplayacak bir delik oluştuğu haberi bütün dünyayı alarma geçirdi. Dünya başkanları 1987’de Montreal Protokolü’nü imzaladı. Bu protokol tüm vakitlerin en başarılı etraf mutabakatlarından biri olarak görülüyor.
Ozonu zayıflatan kimyasalların kullanımı vakitle azaltıldı. Sanayii ‘CFC-siz’ sprey tüplerine yöneldi ve çevreci tüketicilerin de beğenisini kazandı. Dr. Jones, “Küresel bir meseleydi lakin sanayi, bilim insanları ve siyasetleri belirleyenler bir ortaya geldi” diye anlatıyor o devri.
BBC“Hızla harekete geçtiler. Protokolün daima olarak sıkılaştırılmasını sağlayan bir sistem içinde hareket ettiler.”
Montreal Protokolü’nün başarısına karşın kimi aksaklıklar da ortaya çıkmaya başlamıştı. Ozonu zayıflatan kimyasallara alternatif olarak geliştirilen ve HFC olarak bilinen hidrofluorokarbon gazlarının da güçlü sera gazları olduğu fark edildi.
Başka yandan Çin’de de CFC gazlarının kullanımında artış olduğu tespit edildi. Her iki gelişme de yine harekete geçilmesine teşvik etti. Ozon katmanındaki delik “iyileşme yolunda” olsa da ozonu tüketen kimyasallar çok uzun müddetler atmosferde kalıyor, bu da, tahlilin uzun ve yavaş bir süreç olduğu manasına geliyor.
1920’lerden 2020’lere: Kurşunlu akaryakıt
On yıllar boyunca yakıt olarak kurşunlu akaryakıt kullandık. Şirketler akaryakıta daha aktif yakılması için ek kurşun kimyasalları kattı.
Kurşunlu akaryakıt, egzoz aracılığıyla havaya kurşun parçacıkları salıyor, bu parçacıkların havada solunması da kalp krizi, felç, çocuklarda zihinsel gelişimde bozukluklar dahil bir dizi sıhhat sıkıntısına neden oluyordu.
Bilim insanları, düzenleyici heyetler ve sanayii ortasında uzun süren uğraşın sonunda oluşan sıhhat risklerine ait uzlaşı sağlandı ve güçlü devletler 1980’lerden bu yana kurşunlu akaryakıta yasak getirdi.
Fakat gelişmekte olan ülkelerde kurşunlu akaryakıtın kullanımından vazgeçilmedi, çünkü kurşunlu akaryakıt ile yakıt üretimi, kurşunsuz akaryakıta kıyasla çok daha ucuz. Birleşmiş Milletler Etraf Programı (UNEP) çatısı altında sivil toplum kuruluşları, sanayi kümeleri ve hükümetler ortasında uzun süren kampanyaların akabinde akaryakıt depolarına en son kurşunlu akaryakıt dolumu birkaç ay evvel yapıldı.
Dünya resmi olarak kurşunlu akaryakıt kullanımını kaldırmış olsa da kurşun kaynaklı kirlilik etrafta toz ve toprak olarak kendini göstermeye devam ediyor, bu da daha uzun yıllar sürebilir.
- BM: Hayli ziyanlı kurşunlu akaryakıtı kullanan rastgele bir ülke kalmadı
BBCİklim değişikliği için ders alındı mı?
İklim değişikliği dünyanın gündeminin baş sıralarında. Bu ortalar, ozon katmanındaki delik gibisi olayları çok sık duymuyoruz. Tekrar de bu krizler ortasında paralellikler var ve en değerli sorun iklim değişikliği.
Asit yağmurları uzun bir mühlet milletlerarası çatışma kaynağı oldu. Kimileri sorunun varlığını bile kabul etmedi ve fosil yakıt sanayii çevrecilerle karşı karşıya geldi. Bunlar tanıdık geliyor mu?
Prof. Smol’a nazaran asit yağmurlarıyla ilgili tartışmalar iklim değişikliği üzere daha karmaşık meseleler için bir ‘ders’ niteliğindeydi.
Aldığı dersi de şöyle anlatıyor:
“Aldığım birinci ders, araştırmalarımızın sonuçlarını tesirli bir halde anlatmamız gerektiğiydi. Sadece başka bilim beşerlerine değil lakin siyaseti belirleyenlere ve daha geniş olarak halka anlatmamız gerektiği.
“Eğer ortada bilgi boşluğu olursa, çıkar kümeleri bunu çabucak dolduracaktır.”
Prof. Smol, durumun bugün çok daha karmaşık olduğu görüşünde. Bilhassa de toplumsal medyanın gücü ve palavra haberin yayılma suratının bu karmaşayı beslediğini söylüyor.
Kurşunlu akaryakıt kullanımı büsbütün sona erdi, bu da insan sıhhati ve etraf üzerindeki tehdidi kaldırdı.UNEP’in sürdürülebilirlik ünitesi lideri Rob de Jong, kurşunlu yakıt kullanımının sonlandırılmasındaki milletlerarası güce ait en değerli dersin, probleme uyumlu yaklaşmak olduğunu tabir ediyor ve “Kurşunlu akaryakıt kampanyası bilhassa kamuda farkındalık üstüne, toplum ve toplulukların harekete geçmesi ve bilhassa de çocuklarının üzerindeki tesirine yoğunlaştı” diyor.
Ozon katmanını zayıflatan kimyasalların azaltılmasına yönelik memleketler arası toplumun harekete geçmesi de, global ısınmayla çabada gerekecek işbirliğini gösteriyor.
Dr. Jones iklim değişikliğine ait şu yorumu yapıyor:
“İklim değişikliği probleminin tahlili ozon probleminin tahliline kıyasla çok daha karmaşık zira CFC gazlarına bulduğumuz alternatifler üzere fosil yakıtlara çabucak getirilebilecek alternatifler yok.
“Ama bu hiçbir şey yapmayacağız manasına gelmiyor, sorun çok kıymetli, çok büyük ve çözülmesi gerekiyor.
“Sanayi ve hükümetler geçmişte bir ortaya geldiklerinde global tehdit oluşturan etraf problemlerini çözdüler, artık de tekrar bunu başarabileceklerini göstermeleri gerekiyor.”
