Özge Özdemir
BBC Türkçe
Türk Lirası’nın yılın başından beri dolara karşı yüzde 45 paha kaybetmesinin en büyük tesiri döviz borçluluğu tarafında görülecek.
Özel kesimin döviz borcu, Dolar/TL kurunun her bir kuruş yükselişinde şirketler üzerindeki yükünü artırıyor.
Özel dalın ve kamunun döviz cinsinden borcu, Hazine ve Maliye Bakanlığı’nın datalarına nazaran 446 milyar dolar.
Bu borcun 13 milyar dolarının bu yılın son iki ayında ödenmesi gerekiyor.
Önümüzdeki 10 ay içinde de ödenecek önemli bir fiyatın olması, dövize olan talebi artırıyor.
Dolara olan talebin yükselmesi TL’nin üzerindeki baskıyı daha da artıyor, böylelikle bir kısır döngü çıkıyor ortaya.
Ekonomist Arda Tunca, döviz borcu açından en çok KOBİ’lerin (Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeler) olumsuz etkileneceği görüşünde.
Trakya Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Sadi Uzunoğlu da en çok geliri TL olan ve döviz kazanamayan şirketlerin bu durumdan olumsuz etkileneceğini aktarıyor.
Sadi Uzunoğlu’na nazaran bu borç yükü, özel dalın bütçe yapamamasına ve ithalat borcunun yüksek olması nedeniyle gümrükten mal çekme konusunda zahmetlerin yaşanmasına yol açıyor.
Uzunoğlu, “Türkiye’de tedarik zinciri kendi içinde kırılıyor. Marketlerde tahsisli malların satılması, şu kadar yağ alabilirsin, bu kadar şeker alabilirsin üzere kısıtların konması tedarik zincirlerinin kendi içinde kırıldığını gösteriyor” diyor.
Reuters‘Stokta mal tuttukça para kazanılan garip bir durum’
Dünya genelinde olduğu üzere Türkiye’de de borçlanma 2008’deki finansal krizin akabinde yükseldi.
Türkiye’de 2018’de yaşanan kur krizi de şirketlerin üzerindeki dış borç yükünü önemli biçimde artırdı.
Fakat 2018’in akabinde özel kesim, dış borç konusunda olumlu bir tablo çizmeye başlamıştı.
Bu tabloyu değiştiren ise koronavirüs pandemisi oldu.
Ekonomist Arda Tunca, “Pandemiyle bir arada işler durdu, ekonomik aktivite sekteye uğradı” diyerek bu durumu özetliyor.
Koronavirüs pandemisiyle zora giren şirketler bir de kur krizi yaşayınca ağır borç yükü altına girdi.
Kurdaki yükselişin yalnızca borç tarafında değil maliyetler açısından da zorladığını vurgulayan Tunca, “Yabancı para cinsinden borçlanma arttığı için kur atakları yaşandığında borcun anapara kısmı çok sonlu ödenebiliyor. TL kazanan şirketler bu borcun lakin faizini ödeyebiliyor” açıklamasında bulunuyor.
Bu da Tunca’ya nazaran şirketlerin mal sattıkça değil, malı elinde tuttukça para kazandığı bir durum ortaya çıkarıyor:
“Normalde bir şirket mal satınca para kazanır. Stokta mal tuttukça para kazanılan garip bir durum ile karşı karşıya kaldık.”
‘Türkiye, kur riskine çok açık bir hale getirildi’
Prof. Dr. Sadi Uzunoğlu da kurdaki her bir TL yükselişin kamuya borç tarafında olumsuz yansıdığına ve bunun vergi gelirlerinden karşılanacağına dikkat çekiyor.
Uzunoğlu’na nazaran özel bankalar büyük oranda kendilerini kur riskine karşı korumuş durumda.
Lakin risk, döviz açık konumu olan şirketlerin tarafında.
Uzunoğlu’na nazaran geçtiğimiz yıllar içinde kamudan döviz kredisi alan şirketler, borcunun bir kısmını farklı kur düzeylerinden TL’ye çevirerek bir ölçüde kur risklerini kamu bankalarının üzerine atmış oldu.
Uzunoğlu bu süreci, “Türkiye, döviz artmayacak diye yıllardır borçlandırılarak kur riskine çok açık bir hale getirildi. Özel kesim kendi riskini kurtarmaya çalışırken kamunun üzerine atma eforu çok yüksek, kamu da son yıllarda dövizle borçlanarak bu kur riskinin içine girdi” kelamlarıyla özetliyor.
Merkez Bankası bilgilerine nazaran kısa vadeli dış borç stoku Eylül sonu prestijiyle 125 milyar dolar düzeyinde.
Prof. Dr. Uzunoğlu, Türkiye’nin farklı bir enflasyon sürecine gireceğini gören kimi üreticilerin, “O vakit ne kadar çok malı elde tutarsam o kadar kazanırım” diye düşündüğünü de kelamlarına ekliyor.
‘Güney Avrupa ülkelerine nazaran sağlıklı’
Döviz alım ve satım platformu FxPro’dan kıdemli piyasa analisti Alex Kuptsikevich, Türkiye’de kamunun dış borcunun GSYH’ya oranının yüzde 40 civarında olduğunu belirterek bu oranın borç yükü altındaki Güney Avrupa ülkelerine nazaran sağlıklı olduğunu vurguluyor.
O yüzden Kuptsikevich’e nazaran kamu dalını bu açıdan bekleyen büyük bir risk yok.
Fakat özel bölümde büyük ihtimalle borcunu ödeyemeyen şirketler olacak.
Öbür yandan Türkiye’nin doğalgaz muhtaçlığının baki olması, doğalgaz fiyatlarındaki ve kurdaki rekor yükseliş yüzünden de iktisadın dolara gereksiniminin artmasına neden oluyor.
- Merkez Bankası’nın açıklaması piyasaları sakinleştirebilir mi?
- Siyasette ‘döviz kuru’ hareketliliği: İktidar ve muhalefette TL’nin paha kaybı nasıl bedellendiriliyor?
- Türk Lirası, 2001 krizi sonrası en makûs gününü yaşadı: ‘Kurun gidebileceği düzeyin sonu yok’
- TL’nin kıymet kaybı dünya basınında: ‘Erdoğan’ın sıra dışı iktisat siyasetleri Türkiye’nin kur krizini derinleştirdi’
‘Katma paha yaratma potansiyeli düşmüş bir ekonomi’
Ekonomist Tunca, büyük şirketlerin pandemi devrinde finansman imkanlarının bulunmasının da tesiriyle çok yüksek kârlar elde ettiklerini vurguluyor.
O yüzden Tunca’ya nazaran büyük şirketleri bekleyen bir risk bulunmazken finansmana erişimi kısıtlı olan KOBİ’ler sıkıntı bir duruma girecek:
“Mal stoklayıp da fiyat artışlarına karşı kendini koruyamayan KOBİ’ler en fazla darbeyi yiyecek olan kesim. Kapanan şirketler ya da ağır hasara uğrayıp o hasarı gidermesi için uzun mühlet isteyen şirketler olacak.
“Verim yaratma ya da katma bedel yaratma potansiyeli düşmüş bir iktisatla karşı karşıyayız.”
- Türkiye’deki ekonomik krizler: 1994, 2001 ve 2007’de neler yaşandı?
- Faiz-enflasyon-kur ortasında nasıl bir münasebet var?
- Ekmek fiyatları neden artıyor, yeni artırımlar kaçınılmaz mı?
- Şeker ve ayçiçek yağında fiyat artışları neden kaynaklanıyor, hangi tahliller öneriliyor?