Eski İktisat Bakanı Prof. Dr. Işın Çelebi, Cumhuriyet’ten İpek Özbey’in sorularını yanıtladı. Çelebi, Türkiye’nin Mali Hareket Vazife Gücü (FATF) tarafından gri listeye alınmasını, Merkez Bankası’nın bağımsızlığını, döviz kurlarında artışı ve büyükelçi krizini kıymetlendirdi. Çelebi, “iktisat bir senfoni üzere yönetilir, davulu, flütü istemiyorum diyemezsiniz” diyerek “1994 krizi Türkiye’de faizi dondurma, sabitleme sevdasıyla ortaya çıktı ve her şey. altüst oldu. Çiller’in faizi dondurma gayreti Türkiye’yi 5 Nisan 1994’te büyük bir krize sürükledi. Buradan önemli bir ders almamız lazım. Tıpkı formda 21 Şubat 2001’de Türkiye tarihinin en büyük krizlerinden birini daha yaşadı. Yani faiz ve kurla masa başında oynamak, sabitlemek, piyasaların işleyişini reddetmek Türkiye’yi krize sürüklüyor; bunu yaşadık biz” dedi.
İpek Özbey’in röportajı şöyle:
Işın Beyefendi, iş, siyaset ve devlet adam olarak kıymetli vazifelerde bulundunuz. Artık de iktisat profesörüsünüz. Söyler misiniz, Türkiye daha evvel bu türlü bir cendere altına girdi mi?
“Türkiye’nin bu türlü bir periyodunu hatırlamıyorum. Türkiye benim hatırladığım, memleketler arası alanda önemli saygınlığı olan bir pozisyondaydı. Ve kelamının tartısı vardı. Elbette Türkiye’nin birtakım sorunları daima oldu. Mesela biz, Suriye ve Irak’la Fırat ve Dicle sularının müzakeresini yaptık. Tansiyonlar yaşandı. Türkiye bugün dünyada tartısını daha da artırması gerekirken bunu yapamadı. Amerika ile münasebetlerimiz problemli hale geldi. Rusya ile de ilgilerimizin dertli hale geldiğini hissediyorum. Küresel piyasalardaki güç fiyatları artarken Türkiye’nin kontratlarını yine yenilemesi gereksinimi şimdi netleşmiş değil. Bir de İslamofobi Avrupa’da çok yaygınlaştı. Türkiye’nin Avrupa Birliği, Amerika ve Rusya ile münasebetlerinde yeni baştan bir yapılanmaya gereksinimi olduğunu düşünüyorum.
Tartışmasız kabul etmek bir yana, Sayın Çelebi, bir yanda Mali Aksiyon Vazife Gücü bizi karapara aklama yanında terörizmin finansmanını engellemede eksikler olduğu için de gri listeye sokuyor. Bu terörizmin finansmanı konusunda IŞİD ve El Kaide’den bahsediyor aslında. Radikal İslam her yerde karşımıza çıkıyor, o denli değil mi?
Evet, Türkiye için de çok büyük bir dert yaratıyor. Biraz evvel söylediğiniz gri listeye alınmamızda, IŞİD ve El Kaide’nin de tesiri var. Türkiye bu listeden 2011 yılında çıkmış, artık yine alınıyor. Maalesef dünyada, Türkiye’ye karşı bir önyargı olduğunu da düşünüyorum. Bunu kırmalı ve laikliğe daha çok sahip çıkmalıyız.
Siz ne yapılması gerektiğini, dünyanın gelişimine ayak uydurulması gerektiğini söylüyorsunuz ancak o denli olmuyor. “Osman Kavala hür bırakılmalı’ diyen on büyükelçi istenmeyen adam ilan edilmek üzere. Bakın dolara, kimse tutamıyor, zira Merkez Bankası’nın faiz kararına Saray karar veriyor…
Siyasetin ve hukukun kâfi işlememesi Türk iktisadını birinci dereceden negatif etkiliyor. 2005’ten sonra Türkiye, Avrupa Birliği tam üyelik müzakerelerine başladığında yaklaşık 50 milyar dolara yakın kaynak girişi oldu. Bu, büyük ölçüde inşaat dalında kullanıldı. Ancak 2018 sonrasında kaynak girişi, yabancı sermaye girişi çabucak hemen durdu. Türkiye’nin memleketler arası alandaki itibarının azalması ve hukuk devleti prensiplerinin işlemediğine dair Batı’da uyanan kanaat, yabancı sermaye girişlerini engelledi. Yabancı sermaye girişini artırmamız gerekiyor. Bu açıdan yabancı sermayeye garanti vermemiz lazım.
Neden çekiniyor yabancı sermaye?
Hukuk devleti prensipleri ve adalet sistemleri lehimize mi? Yapılan mutabakatlar geçerli olacak mı? Yarın neyle karşılaşırım telaşı taşıyor.
“Ekonomi senfoni üzere yönetilir; davulu, flütü istemiyorum diyemezsiniz”
Dünyada merkez bankaları faiz artırırken Türkiye düşürüyor. Siz eski bir iktisat bakanı olarak bir mana verebiliyor musunuz bu tercihe?
Merkez Bankası bağımsız olsun denilirken bu, laf olsun diye söylenmiyor. Merkez Bankası para siyaseti açısından alacağı kararlarda para arzını genişletmede, faiz siyasetlerinde, piyasaların gelişmesine nazaran karar vermelidir. Bu teknik olarak da mecburî bir husustur. Biz geçmişte bunun makûs örneklerini yaşadık. 1994 krizi Türkiye’de faizi dondurma, sabitleme sevdasıyla ortaya çıktı ve her şey. altüst oldu. Çiller’in faizi dondurma uğraşı Türkiye’yi 5 Nisan 1994’te büyük bir krize sürükledi. Buradan önemli bir ders almamız lazım. Birebir biçimde 21 Şubat 2001’de Türkiye tarihinin en büyük krizlerinden birini daha yaşadı. Yani faiz ve kurla masa başında oynamak, sabitlemek, piyasaların işleyişini reddetmek Türkiye’yi krize sürüklüyor; bunu yaşadık biz. Bu yüzden çok inanarak söylüyorum ki faizi ve kuru piyasalara bırakmak lazım. Merkez Bankası’nın bağımsızlığı çok kıymetli. Merkez Bankası, kararları düşünerek ve piyasalardan gelen sinyallere nazaran vermeli. Merkez Bankası Lideri çok âlâ bir teknisyen ancak siyasi tesirlerin olduğunu görüyorum. Ve gördüğüm kadarıyla bu siyasi tesirler baskın çıkıyor.
1994 yılında da Çiller, düşük tutmak için ısrar ediyor, sonuçta faiz yüzde 400’lere fırlıyordu. Bugünle benzerlikleri ve sonuçları açısından anlatır mısınız o periyodu?
Evet. Türkiye’nin inanılmaz büyük kayıpları oldu. O vakit Osman Ünsal Hazine müsteşarıydı ve Özer Çiller’in de tesiriyle bu faizi dondurarak ekonomiyi yönetebileceklerini varsaydılar, ihaleleri iptal ettiler. Halbuki bizim tecrübemiz, merhum Özal’ın da bize daima söylediği ve uygulamada da gördüğümüz piyasaları kendi akışına bırakmak gerektiğiydi. Bizim çalıştığımız periyotta iki Merkez Bankası liderimiz oldu. Biri Yavuz Canevi, bugün hâlâ saygınlığını koruyan bir insan; başkası Rüşdü Saracoğlu… Her iki isim de iktisat idaresinde 10 yıla yakın vazife yaptı. Çiller devrindeyse faizleri dondurma hastalığı yaşandı. Maalesef Özer Bey’in de işe karışmasıyla durup dururken büyük bir kriz yaşandı.
Döviz kuru nereye kadar sarfiyat? Kontrol altına alınabilir mi?
Ben denetim altına alınmasını uygun bulmuyorum. Piyasaları kendi haline bırakmak gerektiğini düşünüyorum. Artık gerçek faizler de negatife dönüştü. Yani faiz oranları 16 oldu ancak enflasyon hâlâ 19.75 üzere bir noktada. 2022’de dayanılmaz bir küresel enflasyon baskısı geliyor. Doğalgazda Avrupa’daki fiyatlar bin doların üzerine çıktı. Kömür fiyatları üç kat arttı. Doğalgaz bulunamaz hale geldi. Çin’de güç yetersizliğinden fabrikalar haftada üç gün çalışır hale geldi. Tedarik zincirlerinde büyük blokajlar var. Amerika’da likidite genişlemesi sonucu faiz oranları enflasyon 4 seviyesinde. Amerika, faiz oranlarını düşürüp düşürmemeyi aylardır tartışıyor. Hop diye “faizi oradan oraya alayım, buraya indirelim” demiyorlar. Bunun bilimsel tartışmasını yapıyorlar. Ağustos-eylül ayından beri takip ediyorum: en büyük tartışma “Faiz oranlarını düşürecek miyiz, bunun istihdam yaratmaya tesirini yok eder miyiz?” etrafında dönüyor.
Dediğim üzere iktisatta yüzden fazla değişken var. Ve bunların iç ilgileri çok kıymetli. En değerlilerinden biri işsizlik. Büyüme şu anda 9 lakin işsizlik de inanılmaz artıyor. Ucuz işgücü de artıyor. Bunları da yönetmek lazım. İktisat yalnızca faiz ve kur değil ki. Üretimi var, istihdamı var. Bütün bunları istikrarlı götürmek lazım.
