Son aylarda, Financial Times, Wall Street Journal, The Economist üzere dünyanın finans ve iktisat alanında önde gelen yayınlarında, dünya iktisadının geleceğine ait telaşlı ve birçok açıdan belirsizliğe işaret eden bir ruh hali dikkat çekiyor. Paul Krugman, Larry Summers, Nouriel Roubini üzere ünlü iktisat profesörleri, Martin Wolf üzere iktisat yorumcuları; enflasyon, stagflasyon, “küreselleşmeden geri dönüş” üzere hususları tartışıyorlar.
Bu durum, salt Covid-19 pandemisinin ve Ukrayna Savaşı’nın tesirlerinden kaynaklanmıyor. Telaşlar da yeni değil.
Aslına bakarsanız, 21. yüzyılın birinci 20 yılı dünya iktisadına âlâ gelmedi. Finansal krizler birbirini izledi, yine bir “Büyük Depresyon” korkusu canlandı. 21. yüzyıl savaşlarla başladı, hala savaşlarla devam ediyor.
Globalleşme, yeni ve bitimsiz bir süreç olarak algılanırken, finansal krizden bu yana “Bitiyor”, “Geri çevriliyor” üzere korkulu yorumlarla anılır oldu. Dahası, depresyon kaygısının yerini, iktisat siyasetlerine hassaslığı çok zayıf bir durum olan stagflasyon (Ekonomik sakinlik ile enflasyonun birebir anda görülmesi) korkusu aldı. Sık sık “anksiyete çağı”, “belirsizlik çağı” üzere kavramlara rastlıyoruz.
2007-2008 finansal krizinde işsiz kalan bir Lehman Brothers çalışanıYakın tarihin kısa hikayesi
21. yüzyıl; borsa krizleri ve demir çelik, otomotiv, elektronik, telekomünikasyon üzere başkan sanayi kısımlarında çok üretim-talep eksikliği zahmetiyle şekillenen bir ekonomik sakinlikle başladı. Bu şekillenme 1930’ları anımsayan yorumlara yol açıyordu. Bu şartlarda, o yıllarda 11 Eylül ataklarıyla birlikte gelişen süreç içinde, Merkez Bankaları o vakit için “tarihin en büyük nakdî genişlemesi” olarak anılan bir müdahaleyle depresyon riskini ortadan kaldırmaya çalıştılar, bir müddet için başarılı da oldular.
Gerçekte, bu mali müdahale meseleleri erteliyor fakat meseleler büyümeye devam ediyordu. Bu süreç olgunlaşarak 2007-2008 finansal krizine ulaştı. Onu büyük sakinlik izledi, hem de Merkez Bankalarının finansal bölüm korumak, bir depresyonu önlemek için faizleri sıfır seviyesine çekip piyasalara, kimi hesaplamalara nazaran 12-15 trilyon dolara varan bir likidite enjekte etmiş olmasına rağmen…
Dahası bu kadar “tarihin en büyük mali genişlemesini” geride bırakan büyük nakdî genişlemeye rağmen fiyatlar da artmıyordu, hatta kimi ekonomistler deflasyondan kelam etmeye başlamışlardı. İşsizlik oranları süratle artarken depresyon korkusu tekrar canlandı.
Sonra dünya iktisadı, Çin iktisadının ve gelişmekte olan ülkelerin ekonomilerinin sunduğu, ucuz işgücü, tüketici talebi ve yatırım imkanlarının katkısıyla sakinlikten çok yavaş da olsa çıkmaya başladı. Covid-19 krizi tam bu noktada dünya iktisadını “ikili bir şok” ile vurdu.
Covid-19’a karşı gündeme gelen tedbirler, hem tüketici talebini hem de üretimi (arzı) olumsuz istikamette etkiledi. Dahası tedarik zincirleri kırılmaya, bu kırılmanın dünya ticareti üzerindeki tesirleri, “uzun durgunluk” periyodunda ABD Lideri Donald Trump ve Çin Lideri Şi Cinping’in idareleri altında gelişmeye başlayan “ticaret savaşlarının” tesirlerine eklendi. Tekrar gündemde sert bir ekonomik daralma, bunu önlemek gayesiyle çok büyük bir mali genişleme vardı.
Pandemi, ikinci yılında, alınan tedbirlerin, süratle geliştirilen aşıların tesiriyle, sonlandırılamasa bile kısmen kontrol altına alındı. Artık ekonomiler toparlanmaya başlıyor, iki yıldır bastırılmış talep süratle devreye giriyordu. Tedarik zincirlerindeki kırılmalar da jeostratejik telaşların basıncıyla yeni arayışlara yol açıyordu: Anında (Just-in-time) stok idaresi, yerini “ne olur ne olmaz” (just in case) stok idaresine bırakmaya başlıyor; şirketler, memleketler arası üretim ağlarını kısaltılarak “ana vatana” yakın, daha güvenlikli bölgelere gelmeyi amaçlıyordu. Bu gelişmelerin “Küreselleşmeye ne oluyor?” sorusunu yine gündeme getiriyor olması da çok doğaldı.
Dahası yeni durumun gelişmeye başladığını düşündüren belirtiler de birikiyordu: Arz süratle artmaya başlayan talebe yetişemiyor, fiyatlar artmaya başlıyor, enflasyon 1970’lerden bu yanan birinci sefer başını kaldırıyordu. Merkez Bankaları da düşük faiz nakdî genişleme siyasetlerinden vaz geçerek, mümkün bir enflasyon riskine karşı hazırlanıyorlardı.
Ukrayna krizi işte bu karışıklığın üzerine geldi ve ekonomik meseleler, jeopolitik gelişmelerin katkısıyla sertleşmeye başladı. Rusya’nın Ukrayna’yı işgal etme teşebbüsü ile başlayan savaş; besin, güç, mineral, demir çelik, gübre üzere malların tedarik zincirlerini kırmaya, arzını daraltmaya başladı. Besin ve güç piyasalarında fiyatlar, tüm potansiyel siyasi riskleriyle birlikte süratle artmaya başladı. ABD ve Avrupa ittifakının Rusya’ya uygulamaya başladığı sert ekonomik finansal yaptırımlar bu eğilimleri daha da güçlendiriyor. Bu “toplu-durum” içinde artık ekonomik sakinlik ve enflasyonun birlikteliği manasında stagflasyon tehlikesini arttırıyor.
Stagflasyon önlenebilecek mi?
Bu da bizi iktisat siyasetlerine hassaslığı zayıf, o nedenle de tehlikeli bir gelişmeye, stagflasyon olgusuna getiriyor.
Stagflasyon riski dört kanaldan artıyor. Birinci iki kanal, güç ve besin fiyatlarına ait: Çok yüksek seviyelerde seyreden güç fiyatları, bilhassa Avrupa iktisadında hem girdi maliyetlerini arttırıcı hem de besin fiyatlarıyla birlikte tüketici talebinde daraltıcı tesirler yapıyor. Tüketicinin güç ve besin dışındaki harcamalara ayırabileceği mali kaynaklar azalıyor. Böylelikle Avrupa ekonomilerinde, hem fiyatlar (enflasyon), hem resesyon mümkünlüğü artıyor, bir stagflasyon riski gündeme geliyor.
Bu etkenler gelişmekte olan ülkeler üzerine, maliyet artışına, talep daralmasına ek bir yük getiriyor: Besin ve güç fiyatları birçok ülkede, siyasi telaşlarla, kamu maliyesi üzerinden desteklendiğinden kamu maliyesinin istikrarları süratle bozuluyor.
Üçüncü kanal personel fiyatları üzerinden gelişiyor. Pandemi biterken, şimdi üzerinde bir mutabakata varılamayan nedenlerden ötürü, çalışanların umulan süratle işe dönmediği istihdamın, şirketlerin işçi talebinin gerisinde kaldığı görülüyor. Bu durumda doğal olarak fiyatlar, merkez ülkelerde şimdi enflasyon oranında olmasa bile besbelli biçimde artıyorlar. Bu öz inanç üzerinde sendikal hareketlerde ve toplu pazarlık sisteminde 1980’lerden bu yana birinci defa canlanma işaretleri görülüyor.
Dördüncü ve stagflasyon riskini arttırma bağlamında en tartışmalı kanal Merkez Bankalarının siyasetlerine ait. Merkez Bankaları son 40 yılın, neo-liberal ve monetarist geleneğini şimdi sırtlarından atamadıklarından olsa gerek önceliği enflasyonla gayrete veriyor faizleri arttırmaya, piyasalarda likidite çekmeye başlıyorlar.
Merkez Bankaları bilhassa de ABD Merkez Bankası, iktisadın (hatta dünya ekonomisinin) yavaşlama riskinin arttığı bir devirde, enflasyonu düşürmek üzere faizleri artırmaya başladığında, yavaşlamayı çabuklaştırıcı bir dinamiği harekete geçirmeye başlıyor. Örneğin, faiz artırımı öncelikle kısa devirli borçlanmayı etkileyeceğinden; kredi kartlarının, araba mesken kredilerinin, dış ticaret finansmanının maliyetini artırmak, tüketici harcamalarını daraltmak, küçük işletmelerin borçlanma, münasebetiyle ayakta kalma şanını azaltıyor. Hülasa faiz artırımının ekonomiyi resesyona itme mümkünlüğü yüksek.
Gözlemciler ABD Merkez Bankası’nın ülkede son 40 yılda sadece 4 defa faiz artırımını resesyona yol açmayacak bir seviyede kontrol altında tutabildiğine, öteki durumlarda bir resesyonun başlamasını çabuklaştırdığına işaret ediyorlar.
- Ukrayna: Jeopolitik istikrarları içine çekebilecek uçurum
- Putin’in ‘dış siyaset doktrininin’ kökeninde ne var, gayeleri neler?
- Çin-Rusya bağları: Batı karşısında perçinlenen ittifakın dünü ve bugünü
- Güç krizi: 1970’lerde görülenden farkı ne?
ABD Merkez Bankası 1970’lere benziyor lakin değerli farklar da var
Hülasa, Merkez Bankalarının enflasyonla çaba geleneği, ekonomik sakinliği arttırıcı tesir yapıyor. Bu manada hem üretim hem de tüketim adeta iki ateş altında kalmaya başlıyor.
Stagflasyonun, iktisat siyasetleri karşısındaki duyarsızlığına ait iki etken daha var.
Hala gerek gelişmiş gerekse de gelişmekte olan ülkelerde kamu ve özel bölüm borçları tarihi olarak yüksek seviyelerde seyrediyor. Merkez Bankalarının faiz artırma, bono satışı üzere siyasetlerinin, mali piyasaların aslında kırılgan olan istikrarını yeni bir finansal kriz noktasına itme riskini arttırmanın yanı sıra bir tesiri daha olacak.
ABD Merkez Bankası, buna artık Avrupa Merkez bankasını da ekleyebiliriz, faizleri arttırmaya başlayınca, gelişmekte olan ülkelerin borçlanma ve borç servisi maliyetleri birdenbire, taşınamayacak seviyelere çıkıyor. Bu ortamda memleketler arası borç piyasalarında yatırımcıların, hem gelişmekte olan piyasalardaki risklerden (gıda fiyatları krizi, siyasi istikrarsızlıklar vb.) kaçmak hem de yüksek faizlerden yararlanmak için merkez ekonomilerine dönme eğilimi hızlanıyor.
Bu iki süreç birleştiğinde de 1970’lerde ABD Merkez Bankası’nın stagflasyonla çaba etmek ismine faizleri ansızın yükseltince etraf ülkelerde tetiklediği borç krizine emsal bir durum şekillenmeye başlıyor.
Hakikaten de karşımızda 1970’leri anımsatan bir görüntü var. Lakin tarih tekerrür etmiyor. Bu sefer ortada ne neoliberalizm üzere gündeme gelmeye başlayan yeni bir iktisat idare modeli var, ne de IMF-Dünya Bankası ikilisinin borç krizinin yarattığı imkan içinde etraf ülkelerin ekonomilerini merkezin ihtiyaçlarına nazaran şekillendirerek, yeni bir globalleşme (mal ve sermaye piyasalarını açarak yeni yatırım imkanları yaratmak) başlatması imkanlı.
Dahası 1980’lerde ABD, yeni bir ekonomik modeli global çapta inşa etmek ve düzenlemek için gereken ekonomik, entelektüel ve siyasi kapasitelere sahipti. Bugün bu kapasitelerin, artık o zamanki seviyede olmadığını çarçabuk söyleyebiliriz.
Ortada yeni bir model önerisi yok. ABD’nin büyük güçler ortası rekabet ortamında yeni bir modeli dayatma imkanı da… Çin’in Asya’dan Avrupa’ya “Kuşak ve Yol İnisiyatifi”, Afrika ve Latin Amerika’da dağıttığı krediler, kendi iktisadında sunduğu piyasa imkanları ve gelişmekte olan ülkelerin ilgisini çekmeye başlamış olan “devlet kapitalizmi” modeli; ABD’nin bir model önermesini ve dayatmasını, var olan bir modeli düzenlemesini neredeyse olanaksız kılıyor.
İkincisi Ukrayna krizi, global çapta yeni bir kutuplaşma, parçalanma tarafında eğilimlerin sırf geliştiğini göstermedi, bu eğilimleri beslemeye de başladı. Bu bağlamda gündemde 1980’lerdeki üzere yeni bir globalleşmenin başlama, Doğu Bloku üzere büyük bir alanın dünya piyasasına açılma mümkünlüğü gündemde değil.
Bugünkü duruma 1970’lerin merceğinden bakınca, tüm benzerliklere karşın temel olarak belirsizliğin hükümran olduğu bir görüntü görünüyor.