Elmas Topcu
Türkiye’de faiz indiriminin tetiklediği dolar ve euronun yükselişi Avrupa’da da yakından izleniyor. Türk Lirası’ndaki (TL) kıymet kaybı, enflasyonun yükselişi ve bilhassa de yüksek döviz borçlarının Avrupa bankalarını da olumsuz etkileyebileceği tasası hâkim. Hatta Türkiye’deki krizin, ABD tarihinin en büyük iflası olarak nitelendirilen Lehman Brothers tesirine yol açabileceği bile tartışılıyor. ABD’de 2008 yılında ülkenin büyük yatırım bankalarından Lehman Brothers’ın iflası domino tesiriyle global bir ekonomik krize yol açmıştı.
Pekala TL’deki bedel kaybı ve doların yükselişi domino tesiriyle Avrupa’yı da tesirler mi?
Almanya’daki Aalen Üniversitesi Finans ve İktisat Fakültesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Christian Kreiß’e nazaran “evet, etkileyebilir”. Geçen hafta Telepolis isimli haber portalında yayınlanan makalesinde Türkiye’deki krizin Avrupa’yı nasıl etkileyebileceğini ayrıntılandıran Kreiß, Memleketler arası Finans Enstitüsü’nün Eylül 2021 bilgilerine nazaran Türkiye’nin döviz borcunun 2021 yılı ortası itibarıyle 576 milyar dolar olduğuna ve bu ölçünün da Türkiye’nin gayri safi yurt içi hasılasının yüzde 80’ini oluşturduğuna işaret ediyor.
Makalesinde Türkiye’nin döviz borcunun kıymetli bir ölçüsünün önümüzdeki 12 ay içinde ödenmesi gerektiğini vurgulayan Prof. Dr. Kreiß, Eylül 2021 datalarına nazaran ödenmesi gereken ölçünün da 125 ila 168 milyar dolar olduğunun tahminedildiğini belirtiyor.
“Şirketler ödeme kasveti yaşayabilir”
Türk şirketlerinin dış borç stokunun da 240 milyar doların üzerinde olduğunu söyleyen iktisatçı, Türk işletmecilerin iki ay öncesine nazaran TL üzerinden yüzde 40, beş yıl öncesine göreyse 3,4 kat daha fazla borçla karşı karşıya olduğunu kaydediyor. “Beş yıl evvel bir şirket 10 milyon dolar kredi aldıysa ve o zamanki karşılığı 35 milyon liraya tekabül ediyorsa bugün birebir ölçü 120 milyon lira borç manasına geliyor” örneğini veren Kreiß, bunun şirketler için ödeme zahmeti yaratabileceği ihtarında bulunuyor.
İktisatçı Kreiß, Türk hükümeti ile Türk bankalarının döviz borcunun da gayri safi yurt içi hasılaya oranlarının her biri için yüzde 23 olduğunu belirtiyor. Bu hesaba nazaran her birinin 165 milyar 600 milyon dolar döviz borcu var demek.
Pekala Türkiye döviz borçlarını ödemede sorun yaşarsa, bunun dünya ve Avrupa bankalarına tesiri ne olur?
Kurunartmasıyla borçluların ödeyemez hale gelmesi yahut birtakım şirketlerin iflas etmesinin dünya piyasalarına da olumsuz tesir edebileceğini belirten Kreiß, zincirleme tesirle kredileri veren milletlerarası kuruluşların da sıkıntı durumda kalabileceği kestiriminde bulunuyor.
2018’de Türkiye’ye 224 milyar dolar kredi verildi
1930 yılında kurulan ve hala Türkiye’nin de ortalarında bulunduğu 63 üyesi olan, merkez bankaları ve o ayarda mali kuruluşların üye kabul edildiği Basel merkezli Memleketler arası Ödemeler Bankası bilgilerine nazaran Türkiye’ye verilen kredi ölçüsü 2018 yılında 224 milyar dolardı. Yeniden Milletlerarası Ödemeler Bankasına nazaran Avrupa’dan Türkiye’ye en çok kredi veren bankalar 80 milyar dolarla İspanyol kuruluşları. Fransız bankalarının 35 milyar dolar, Alman bankalarının da 13 milyar dolar civarında o periyot kredi verdiği kestirim ediliyor.
Borçlanmayla dönen emlak piyasasının bu cins krizlerden daha çok etkilendiğine dikkat çeken Prof. Dr. Christian Kreiß’a nazaran krizler kalkınmakta olan ülkelerde daha süratli bir formda itimat kaybı, dehşet, münasebetiyle piyasalarda çalkantıya neden olabiliyor. Bugün dünyada pay senedi, bono ve emlak piyasasında sarsıntı riskinin Lehmann Brothers krizinin yaşandığı 2008’den çok daha yüksek olduğu söyleyen Kreiß, Lehmann Brothers’ın krize neden olan borcunun 613 milyar dolar olduğunu hatırlatıyor.
Makalesiyle ilgili olarak DW Türkçe’nin sorularını yanıtlayan Kreiß, TL krizinin Avrupa ve dünyayı etkileyebilecek bir krize dönüşmesi ihtimali olduğunu düşünüyor. Bunun bir öteki nedeni global şartların da buna uygun olması. Global çaptaki borçlanmanın hiç olmadığı kadar yüksek olduğunu kaydeden Kreiß, ayrıyeten 2020’de koronavirüs pandemisinde orta ve küçük çaplı işletmelerin zayıfladığını ve borçlanmalarda artışa neden olduğunu lisana getiriyor. Emlak fiyatlarının da 2008’den evvel duruma kıyasla çok daha yüksek olduğunu söyleyen Kreiss, “Hisse senetlerinin kıymetleri de son 150 yılın en yüksek seviyesinde” diye de ekliyor.
Avrupa bankaları krizin üstesinden gelebilir mi?
Almanya merkezli yatırım bankası DZ Bank uzmanlarından Sören Hettler ‘e nazaran ise Lehman Brothers kriziyle şu an içinde bulunulan kriz birebir değil. Hettler, Türkiye’de 2018’de yaşanan ekonomik çalkantı sırasında da krizin Türkiye sonlarını aşıp aşmayacağının tartışıldığını ve yapılan değerlendirmelerde Avrupa bankalarının Türkiye kaynaklı bir krizin altından kalkabileceği sonucuna varıldığını anlatıyor. DW Türkçe’nin sorularını yanıtlayan Hettler, şu anda yaşanan TL krizinin sürpriz de olmadığını tabir ediyor.
Hettler’e nazaran ivedilikle yapılması gerekenin ne olduğunu anlamak için geçen yıla bakmak kâfi. Kasım 2020’de Merkez Bankası Başkanlığı misyonuna getirilen Naci Ağbal’ın istikrar odaklı bir para siyaseti izleyeceğini açıklaması ve akabinde faizde artırıma gitmesinin TL’de toparlanmayı sağladığını belirten Hettler, bu türlü bir adımın artık de tesir gösterebileceğini savunuyor. Enflasyonun düşürülmesinin ise daha sıkıntı olduğunu, gerçek adımlar atılsa bile gerçek iktisatta tesirinin en az altı ayı bulacağını tabir eden Hettler, Ağbal’ın misyon müddetinin bunu bile görmeye yetmediğine işaret ediyor.
Hettler’e nazaran, TL’deki değişim uzun müddettir yalnızca Türkiye Merkez Bankası’na endeksli. Konjonktör yahut büyüme üzere faktörler kur değişimde çabucak hemen hiç rol oynamıyor. Hettler, “Uluslararası döviz piyasalarında hakim olan izlenim, Merkez Bankası’nın asıl vazifesi olan fiyat istikrarını sağlamaya muhalif biçimde davranıp hükümetin buyruğuna nazaran faizi düşürdüğü” diyor. Hettler, “Bu durum değişmediği sürece liranın kalıcı biçimde toparlanması mümkün değil” diye de ekliyor.
Bağımsız bir merkez banka idaresinin gerekliliğinin altını çizen Hettler’e nazaran TL’nin istikrarı ve enflasyonun dizginlenmesinde asıl sıkıntı siyasi isteğin olup olmadığı.
Erdoğan’ın düşük faiz siyaseti yabancı yatırımcı çeker mi?
Prof. Dr. Christian Kreiß, Türk iktisadında kalıcı ve uzun vadeli yatırımların belirleyici olacağı kanaatinde. “Fabrikalar inşa ediliyor mu? Traktör fabrikası, cep telefonu fabrikası, makine sanayi yahut araba fabrikası üzere yatırımlar ekonomiyi kalıcı halde güçlendirir” diyen Kreiss, “Alman gözüyle baktığımda da bir Siemens, Bosch yahut bu tıp şirketler, ‘şu devir gideyim Türkiye’de işletme açayım, orada üretime başlayayım’ demez, sanmıyorum. Zira ‘ekonomik sarsıntı büyük, bekleyelim’ diyeceklerdir” formunda devam ediyor.
Kreiß kelamlarını, “Bir ülkede borç ölçüsü birden teğe dörde katlanıyorsa o ülkede Mercedes üreticisi Daimler üzere bir devin bile bunun altından kalkması mümkün değil” diye sürdürüyor. Kreiß’a nazaran Türkiye’nin içinde bulunduğu kriz büyük bir kur krizi ve fakat memleketler arası dayanakla atlatılabilir. Fakat Kreiß, IMF yahut yabancı bankaların kurtarmayı isteyeceğine kuşkulu bakıyor ve 2008’de Lehmann Brothers’ın da kurtarılmadığını hatırlatıyor.
