*Mahfi Eğilmez
Enflasyon Nedir, Nasıl Ölçülür, Kaynakları ve Çeşitleri Nelerdir?
Enflasyon; çeşitli mal ve hizmetlerin fiyatlarının, aile bütçelerinde yer alan kullanım tartılarına nazaran dâhil edildiği bir sepetin aylar prestijiyle pahasındaki değişimle ölçülür. Bu sepete endeks denir. Endeksin genel seviyesinin daima olarak artmasına enflasyon denir. Bir öbür tanıma nazaran paranın satın alma gücünün belli bir devirde düşmesine enflasyon denir.
Enflasyonu ölçmekte kullanılan esas iki sepet (endeks) vardır: (1) Tüketici Fiyatları Endeksi (TÜFE) ve (2) Üretici Fiyatları Endeksi (ÜFE.)
Tüketici fiyatları endeksi (TÜFE); belirli bir periyotta (genellikle ay ve yıl) tüketicilerin satın aldığı mal ve hizmetlerin, aile bütçesindeki yüküne nazaran (anketlerle belirlenir) bir sepette toplanmasıyla oluşturuluyor. Her ay bu sepetteki mal ve hizmetlerin fiyatları derleniyor ve sepetteki yükleriyle çarpılıp toplanarak bir endeks sayısı elde ediliyor. Sonra bu sayıdan bir evvelki ayın endeks sayısı çıkarılıp fark tekrar bir evvelki ayın endeks sayısına bölünerek o aya ilişkin enflasyon bulunuyor (Birinci ayın endeks sayısının 100, ikinci ayın endeks sayısının 103 olduğunu varsayarsak ikinci aya ilişkin aylık enflasyonu yüzde 3 olarak hesaplarız. 12 ay sonra endeks sayısının 121 olduğunu varsayarsak 12 aylık enflasyonu da yüzde 21 olarak buluruz.)
Üretici fiyatları endeksi (ÜFE); belirli bir periyotta (genellikle ay ve yıl) ülkede üretilen ve satışa husus olan eserlerin, üretici etabındaki fiyatlarını karşılaştırarak fiyat değişikliklerini ölçen fiyat endeksidir. ÜFE’nin TÜFE’den iki değerli farkı vardır: (1) TÜFE, fiyatların tüketiciye satış kademesinde derlenene, bir öbür deyişle mal yahut hizmetlerin son satış fiyatlarını temsil eden endekstir. Buna karşılık ÜFE, mal yahut hizmetlerin üreticiden toptancıya ya da satıcıya devredildiği (satıldığı) basamaktaki fiyatları temsil eden endekstir. (2) TÜFE, her türlü vergiyi (KDV gibi) içerdiği halde ÜFE bu vergileri kapsamaz.
Enflasyonun üç kaynağı vardır: (1) Talep enflasyonu, (2) Arz enflasyonu (maliyet enflasyonu), (3) Yerleşik enflasyon (built in inflation).
Talep enflasyonu; bir iktisatta para arzındaki (belirli bir anda iktisatta mevcut para stokunun düzeyi) artış oranının ekonomik büyümeyi aşması halidir. Bu durumda, iktisatta üretilen ve ithal edilen mal ve hizmetlere yönelik talep, iktisadın üretim ve ithalat hacminden (arzdan) süratli artar ve fiyatlar yükselir. Parasalcı (monetarist) iktisatçılar bu durumu genelleştirerek enflasyonun temel nedenini para arzındaki artışa bağlarlar. Milton Friedman, bu yaklaşımı şöyle formüle eder: ‘Enflasyon her vakit ve her yerde nakdî bir olgudur.’
Talep enflasyonunun günümüzde rastlanan bir alt türü öne çekilmiş talebin yarattığı fiyat artışlarıdır. Beşerler enflasyonun gelecekte daha da artacağını bekliyorlarsa ileride almayı düşündükleri malları bugünden alarak stoklamaya yönelirler. Bu eğilim mallara yönelik talebin olağandan süratli artmasına yol açar. Üretim (arz), talepteki bu süratli artışa çabucak ayak uyduramayacağı için de ister istemez fiyatlar artmaya başlar.
Maliyet enflasyonu ya da arz enflasyonu; üretim sürecinde kullanılan faktör ve girdilerin fiyatlarındaki artışlarla oluşan enflasyondur. Üretim sürecinde kullanılan girdiler ikiye ayrılır: (1) Üretim faktörleri; emek, sermaye, doğal kaynaklar ve girişimciliktir. Bunların üretim sürecine katılma karşılığındaki aldıkları hisseler sırayla: Fiyat, faiz, rant ve kârdır. Bunların bedellerinde ortaya çıkacak artışlar üretim maliyetlerini artırarak fiyatlara yansır ve enflasyona neden olur. (2) Üretim sürecinde kullanılan girdiler; doğal gaz, su üzere malın içeriğini oluşturan hammaddeler, un üzere sonuncu eserin (ekmek) içinde kaybolan orta malları ve makine ve teçhizat (ekmek fırınının makineleri) üzere malı üretmekte kullanılan sermaye mallarıdır. Bu iki kümede ortaya çıkan fiyat artışları mal yahut hizmetin üretim maliyetinin ve hasebiyle da fiyatının artmasına yol açarak enflasyona neden olabilir.
Maliyet enflasyonunun kıymetli bir alt tipi ithal edilmiş enflasyondur. İthal edilmiş enflasyon; üretim sürecinde değerli oranda ithal üretim faktörleri (özellikle dış borçlanma halinde sermaye) yahut girdi (petrol, doğal gaz, makine vb.) kullanan ekonomilerde, ithal faktör ve girdi fiyatlarında ortaya çıkan artışların evvel üretim maliyetlerini sonra da satış fiyatlarını etkilemesi sonucu ortaya çıkan enflasyon tipidir.
Dolarizasyon oranının (döviz mevduatı / toplam mevduat oranı) yüksek olduğu ekonomilerde maliyet enflasyonu, yerli paranın yabancı paralara karşı paha kaybetmesiyle de (kurun yükselmesi) ortaya çıkabilir. Ülkede yürütülen yanlış siyasal, toplumsal ve ekonomik siyasetlerin sonucu olarak iktisattaki risklerin artışı, insanların ve şirketlerin kendilerini korumak maksadıyla dövize taleplerini artırmalarıyla kur yükselir, kur yükselişi ithal edilen üretim faktör ve girdilerinin fiyatını yükseltir ve bu da enflasyonu üste iter.
Yerleşik enflasyon; insanların mevcut enflasyonun gelecekte de bu formda devam edeceğini beklemeleri ve mevcut durumlarını motamot sürdürebilmek için fiyatlarını, fiyatlarını ya da sundukları mal yahut hizmetten elde ettikleri bedelleri bekledikleri enflasyona nazaran arttırmaya yönelmeleriyle ortaya çıkar. İktisatta beklentilerin değer kazandığı son elli yılda bilhassa rasyonel bekleyişlerin öne çıkmasıyla gündeme gelmiş olan bir enflasyon tipidir. Enflasyonun yükseleceğine ait olumsuz beklentilerin yol açacağı en bilinen durum fiyat – fiyat sarmalı denilen olgudur. Mevcut durumunu gelecekte de korumak isteyen fiyatlı kesim, sendikaları aracılığıyla, gelecekte beklenen enflasyonun farkını şimdiden almaya yöneldiğinde bunu ödeyecek olan patron bu farkı fiyatlara yansıtır ve bu da enflasyonu yükseltir.
Genel olarak üç çeşit enflasyondan kelam edilir: (1) Ölçülü (sürünen) enflasyon, (2) Yüksek enflasyon, (4) Hiper enflasyon.
Ölçülü enflasyon; düşük oranlı enflasyona verilen isimdir. Gelişmiş ekonomiler için yıllık yüzde 1 – 3 ortasındaki oran ölçülü enflasyon olarak kabul edilir. Gelişme yolundaki ekonomiler için bu oran yıllık yüzde 4 – 6 ortası olarak kabul ediliyor. Bu oranların altındaki enflasyon oranları düşük oranlı enflasyon olarak isimlendirilebilir.
Yüksek oranlı enflasyon; enflasyon oranının ekseriyetle yıllık yüzde 6’nın üzerinde oluşması halini söz eder.
Hiper enflasyon terimi; enflasyon oranının aylık olarak yüzde 50 ve üzeri olması halini anlatmak için kullanılır.
Yüksek enflasyonu belirten yıllık yüzde 6 ve üzeriyle hiper enflasyonu belirten yıllık yüzde 500 ve üzeri orandaki enflasyon ortasındaki her orana yüksek enflasyon denmesi mevzuyu eksik bırakmak olabilir. O nedenle mesela yıllık yüzde 15 ve üzeri enflasyona çok yüksek oranlı enflasyon denilebilir.
Enflasyonla Nasıl Çaba Edilir?
Enflasyonla çabada iki farklı siyaset kullanılır: (1) Maliye siyaseti, (2) Para siyaseti.
Maliye siyaseti; vergiler, kamu harcamaları ve kamu borçlanmalarından oluşan bir araçlar setine sahiptir. Enflasyonun yükselmeye yöneldiği devirlerde vergiler artırılır, kamu harcamaları düşürülür ve kamu borçlanması artırılır. Böylelikle piyasadaki fazla likidite çekilerek talebin düşürülmesi ve bu yolla enflasyonun kontrol altına alınması amaçlanır. Buna karşılık vergiler artırıldığında bu artışlar maliyet artışı olarak fiyatlara yansıyacağı için enflasyonu üst itebilir. O nedenle bu araçları kullanırken iktisatta yaşanan enflasyonun talep enflasyonu mu, maliyet enflasyonu mu yoksa yerleşik enflasyon mu olduğuna dikkat edilmelidir. Maliye siyaseti, Hazine ve Maliye Bakanlığı tarafından uygulamaya konulur ve yürütülür.
Para siyaseti; zorunlu karşılıklar, açık piyasa süreçleri ve faiz düzenlemelerinden oluşan bir araçlar setiyle yürütülür. Para siyasetini yürütmekle misyonlu olan merkez bankası, bankaların açacakları kredilerin ölçüsünü zarurî karşılık oranlarını artırarak azaltabilir, açık piyasa süreçleri yoluyla piyasaya elindeki tahvil ve senetleri vererek fazla likiditeyi çekebilir ve siyaset faizini artırarak piyasada faizlerin artmasına yol açabilir. Bütün bu uygulamalar piyasadaki likiditeyi daraltarak talebin düşmesine münasebetiyle fiyat artışlarının yavaşlamasına neden olur. Para siyaseti araçları bir yandan talep enflasyonunu denetlemeye yönelirken bir yandan da dövize kayışı (dolarizasyonu) önlemeye hizmet ederek lokal paranın yabancı paralar karşısında daha fazla kıymet kaybetmesini ve maliyet enflasyonuna yol açmasını engellemeye fayda.
Para siyaseti evvelden daha çok para arzıyla gerçek büyüme ortasında bir alaka kurmaya ve para arzını iktisadın gerçek büyümesine endekslemeye yönelik olarak formüle edilirdi. Son vakitlerde merkez bankaları bu yaklaşımı terk ederek daha çok enflasyon hedeflemesi yaklaşımına yönelir oldular. Enflasyon hedeflemesi; belirli bir devir sonu için uygun enflasyon oranının belirlenmesi ve o orana ulaşılabilmesi için para siyaseti araçlarının kullanılmasını kapsar. Enflasyon hedeflemesinin yürütülebilmesi için; bir sayısal oranın belirlenmesi ve merkez bankasına gaye olarak bu orana ulaşılması misyonunun verilmesi gerekir. Kelam konusu misyonun yerine getirilebilmesi iki bahse bağlıdır: (1) Amacın gerçekçi olarak belirlenmesi, (2) Merkez bankasının belirlenen bu maksada ulaşmak için para siyaseti araçlarını siyasal otoriteden bağımsız olarak kullanabilmesi. Bir diğer tabirle merkez bankasının bilhassa faiz oranını gayeye ulaşacak biçimde serbestçe belirleyebilmesi gerekir.
İktisattaki problemlerin ekseriyetle birkaçı bir ortada ortaya çıkar. Örneğin enflasyonla birlikte düşük büyüme oranı, işsizlik vb. bir ortada görülebilir. Bu durumda ekonomik büyümenin hızlandırılması, işsizliğin azaltılması ve enflasyonun düşürülmesi birebir anda istek ediliyor olabilir. Ne var ki beklentilerin süratle olumlu hale getirilemediği bir ortamda bu üç gayeye tıpkı anda ulaşmak kolay değildir. Bu durumda iktisat siyaseti içim karar alanların bir maksadı öne çıkarması gerekir. Şayet bu maksat enflasyonla çaba amacı değilse enflasyonun düşürülmesi mümkün olmaz. Gaye, enflasyonu düşürmek olarak belirlenmişse bir mühlet öteki amaçlardan fedakârlık edilmesi ve para ve maliye siyasetinin birlikte bu maksadı tutturmaya yönlendirilmesi gerekir. Vergi indirimleri yaparak ya da kamu harcamaları artırılarak gevşek bir maliye siyaseti izlenirken faizleri artırarak sıkı para siyaseti izlenmesi beklenen sonuçları vermeyebilir.
Türkiye’de Enflasyon ve Enflasyonla Çaba
Türkiye, uzun yıllardır genel olarak yüksek enflasyonla yaşayan bir iktisat durumundadır. Birtakım devirlerde kısa müddetli olarak çok yüksek enflasyon basamağına geçmiş olsa da hiper enflasyon yaşamamıştır.
Türkiye’nin yaşadığı enflasyon tipik bir maliyet enflasyonu – talep enflasyonu – yerleşik enflasyon karmasıdır. Risklerdeki çok yükseklik (CDS priminin 500 baz puan dolayında olması bunu gösteriyor) döviz girişini probleme sokmasının birebir sıra yurt içinde yerleşik şahısların de dövize dönmesine yol açarak dolarizasyonu besliyor. Bu durum kurların yükselmesini, hasebiyle ithal girdilerin ve bunları üretimde kullanan üreticilerin üretim maliyetlerinin artmasına yol açıyor. Maliyet artışları fiyatlara yansıdıkça da enflasyon yükseliyor. Beşerler, kurların ve enflasyonun yükseldiğini görünce alacakları mal ve hizmetleri ziyadesiyle alarak stoklamaya ve fiyat artışlarının tesirini azaltmaya çabalıyorlar. Böylelikle ortaya çıkan talep artışı fiyatların daha da yükselmesine neden oluyor. Bu gelişmelerin sonucu olarak enflasyonun ileride daha da artacağını düşünen beşerler, mevcut yaşantılarını sürdürebilmek için peşinen fiyatlarını, fiyatlarını artırmaya yöneliyorlar ve enflasyonun daha da yükselmesine yol açıyorlar.
Türkiye’nin 2010 yılından Mart 2022’ye kadar yaşadığı enflasyon yıllar prestijiyle aşağıdaki grafikte gösterilmektedir:
Grafik, Türkiye’nin enflasyon oranının, 2018’deki sıçrama dışında 2021’e gelinceye kadar yüzde 10’lar dolayında yüksek enflasyon seviyesinde oluştuğunu (siyah kırıklı çizgi yüzde 10 seviyesini işaret ediyor), sonrasında kontrolden çıkarak evvel yüzde 30’lara sonra da yüzde 60’lara fırladığını ve çok yüksek enflasyon pozisyonuna geçtiğini ortaya koyuyor. Bu gelişmenin iki nedeni vardır: (1) Maliye siyasetinin vergi indirimleri yapılması ve kamu harcamalarının artırılması üzere düzenlemelerle gevşek tutulması, (2) Enflasyon artış halindeyken para siyasetinin faiz indirimlerine giderek uygunca gevşek bir uygulama sergilemesi. Bu iki uygulama, Türkiye’nin, hükümetçe sav edilenin tam bilakis ekonomik büyümeyi ve işsizliğin düşürülmesini maksat aldığını, enflasyonla çabayı planlamadığını ortaya koyuyor.
Grafikteki kırmızı kırıklı çizgi Merkez Bankası’nın enflasyon hedeflemesi uygulaması için temel aldığı ve bu mühlet içinde hiç değiştirmediği yüzde 5 gayesini gösteriyor. Merkez Bankası’nın amaçtan giderek uzaklaştığı, 2017’den sonra büsbütün koptuğu açık biçimde görülebiliyor. Bu da bize para siyasetinin gayeyle hiçbir ilgisinin olmadığını, daha doğrusu bir para siyasetinin olmadığını gösteriyor.
Bu yazı Mahfi Eğilmez’in ferdî blogundan alınmıştır
