*Dr. Mahfi Eğilmez
Isaac Newton, gelmiş geçmiş en büyük bilim insanlarından birisi olarak kabul ediliyor. Sırf fizik bilimini değil bütün başka bilim kısımlarını da etkilemiş olan buluşları ve kitapları var. İktisat biliminin en önde gelen isimlerinden John Maynard Keynes, Newton üzerine yazdığı bir makalede onun için ‘büyücülerin sonuncusuydu’ diyor. 1687’de yayınlanan Principia isimli ünlü yapıtında klasik mekaniğin temellerini oluşturan ünlü hareket maddelerini da ortaya koydu.
Newton’un Birinci Hareket Yasası
Birinci hareket yasası ya da eylemsizlik maddesine nazaran; “Bir cisim üzerine dengelenmemiş bir dış kuvvet tesir etmedikçe, cisim hareket durumunu (durağanlık yahut sabit süratli hareket) korur.” Bu yasa; rastgele bir şeyin kendi başına başlayamayacağı, duramayacağı yahut istikamet değiştiremeyeceğini anlatır. Bu türlü bir değişikliğe neden olmak için dışarıdan bir güç uygulanması gerekir.
Dışa açık, sermaye hareketlerinin hür olduğu bir iktisattaki fiyatlar genel seviyesi (TÜFE Endeksi) ve faiz seviyesini ele alalım. Yılın başında TÜFE Endeksinin 100 olduğunu faizlerin de sıfır olduğunu varsayalım. Şayet enflasyonu etkileyecek risk artışı üzere bir değişiklik olmazsa Newton’un birinci hareket maddesine nazaran (eylemsizlik yasası) ikinci ayda da endeks 100 seviyesinde devam edecek, faizler de sıfır seviyesinde kalacaktır.
Newton’un birinci hareket yasasını enflasyon açısından şöyle formüle edebiliriz: Risklerde bir değişme yoksa enflasyon oluşmaz.
Risk artışı = 0, TÜFE Endeksi (enflasyon), aksiyonsuz = 100
Faiz, hareketsiz = 0
Newton’un İkinci Hareket Yasası
İkinci hareket yasası ya da kütle ve hızlanma maddesine nazaran; ‘Bir cismin momentumundaki değişim, cisim üzerine uygulanan itme ile orantılıdır ve itmenin uygulandığı düz gerçek boyunca meydana gelir.’ Hasebiyle bu yasa dışarıdan uygulanan bir güç tarafından etkilenen objenin nasıl bir pozisyon aldığını ortaya koyar.
Yılın ikinci ayının başında güçlü bir komşuyla uzlaşmazlığa düşüldüğünü ve ülkeyle ilgili risklerin yükseldiğini düşünelim. Bu durumda sermaye hareketleri hür olduğu için insanların mahallî para ünitesinin bedelinin düşeceğini iddia ederek yabancı paralara yöneldiklerini ve bunun evvel kuru yükseltmeye başladığını sonra da enflasyon yarattığını varsayalım. Bu durumda dışarıdan bir tesirle istikrar bozulmuştur.
Enflasyona yol açan nedeni üstteki örneğimizde risk artışı olarak açıkladık. Bunu Newton’un ikinci hareket yasası çerçevesinde ele alırsak dışarıdan uygulanan güç olan risk artışının enflasyonu ne formda etkileyeceğini ele almamız gerekir. Yasaya nazaran risk artışının enflasyon üzerindeki tesiri riskin büyüklüğüne bağlı olacaktır. Komşu ülkeyle düşülen uzlaşmazlığın bir savaşa dönüşmesi mümkünlüğü varsa o vakit bu durumun kur üzerindeki tesiri yüksek olacak, lokal para yüksek oranda dış paha kaybına uğrayacak, bu kayıp da beraberinde yüksek enflasyon artışını getirecektir.
Newton’un ikinci hareket yasasını enflasyon açısından şöyle formüle edebiliriz: Risk artışı ne kadar yüksekse enflasyondaki artış da o kadar yüksek olur.
Düşük risk artışı = düşük kur artışı = düşük enflasyon artışı
Yüksek risk artışı = yüksek kur artışı = yüksek enflasyon artışı: TÜFE Endeksi 100’den 103’e
Newton’un Üçüncü Hareket Yasası
Üçüncü hareket yasası, bir cisme güç uyguladığında cisme ne olduğunu açıklar: ‘İki cisim etkileşime girdiğinde, birbirlerine büyüklük olarak eşit ve zıt istikamette güç uygularlar.’ Ya da ‘her tesire karşılık eşit büyüklükte ve zıt bir reaksiyon vardır.’
Birinci hareket yasasında verdiğimiz örnekle devam edelim. Risk artışı ve kur yükselişinin yarattığı enflasyona müdahale için hükümetin faizleri yükselttiğini ve o yolla enflasyonu kontrol altına almaya yöneldiğini varsayalım. Bu durumda Newton’un üçüncü yasası devreye sokulmuş ve enflasyonu dengelemek için faiz ile karşı güç uygulanmış olur.
Newton’un üçüncü hareket yasasını enflasyon açısından şöyle formüle edebiliriz: Risk artışı nedeniyle ortaya çıkan enflasyonu, tekrar eylemsizlik pozisyonuna geri itebilmek için ona eşit güçte bir faiz uygulamak gerekir.
Enflasyon artışı: TÜFE Endeksi 100’den 103’e > < Faiz artışı % 3 + / -
Kıymetlendirme
İktisat birtakım kavramları fizik biliminden ödünç almıştır. Mesela iktisatta çok kullanılan istikrar kavramı fizikten ödünç alınan kavramlardan birisidir. Bu denememizde Newton’un klasik mekanik maddeleri olarak kabul edilen üç hareket yasasını fizik biliminden ödünç alıp enflasyona uyguladık.
İktisat, içinde insan ögesi olduğu için, fizik bilimlerden farklı olarak beklentilere ziyadesiyle açık bir bilim kısmıdır. Hasebiyle problemin burada açıklanan mekanik istikametinden diğer bir de beklenti tarafı vardır. Örneğin savaş olasılığıyla yükselen riskler, savaş mümkünlüğünü ortadan kaldırabileceği düşünülen uzlaşı görüşmeleriyle düşebilir. Böylelikle evvel savaş olasılığıyla olumsuz hale gelen beklentiler risk artışına, sonra da savaşın sona ereceğine ait olumlu beklentiler risk düşüşüne yol açar ve bu beklenti değişiklikleri enflasyonun tarafını ve derecesini tesirler. O nedenle enflasyonun yükseldiği bir ortamda faizin belirlenmesi mevzusuyla ilgili karar verilirken beklentilerin de dikkate alınması gerekir. Beklentiler olumlu taraftaysa faiz artırımı ertelenebilir ya da enflasyondaki artışın altında tutulabilir, beklentiler olumsuz taraftaysa faizin enflasyon oranından daha fazla artırılması gerekebilir. Faiz, beklentilerle birebir tarafta belirlenmezse ek belirsizlik yaratarak enflasyonu daha da yükseltebilir.
Bu yazı Mahfi Eğilmez’in ferdî blogundan alınmıştır.