*Dr. Mahfi Eğilmez
Batmanın manası üzerine
Başlıktaki sorunun farklı çeşitleri var: Ülkeler batar mı? Devletler batar mı? Toplumlar batar mı?
Bu soruları yanıtlamaya girişmeden evvel batmanın ne manaya geldiğini incelemek gerekir. Batmak, fizikte, bir sıvının üzerinde iken rastgele bir nedenle içine gömülmek ya da sert ve sivri uçlu bir şeyin yumuşak bir şeye girmesi, saplanması manasında kullanılan bir sözcük. İktisat, finans, işletme ve hukuk alanında batmak daha çok iflas manasında kullanılıyor. İflas; alacaklılara olan borçlarını geri ödeyemeyen kişi ya da kuruluşların borçlarının bir kısmının ya da tamamının kaldırılmasını talep etmesi sonucu bir yargı sürecidir. Bahis devlet ve ülkeye gelince iki türlü batma kelam konusu olabilir: (1) Girişilen savaşların kaybedilmesi ya da dünyadaki gelişmelere ayak uydurulamaması üzere çeşitli nedenlerle güç kaybına uğrayarak ülke topraklarını ve idaresini yitirmek. Buna örnek olarak Roma İmparatorluğu, Osmanlı İmparatorluğu ve SSCB’yi sayabiliriz. (2) Moratoryum ilanı. Devletin mali manada güç durumda bulunduğu devirlerde yeni bir muahede yapmak suretiyle borçlarının ödenme hali ve müddetini yeni asıllara bağlamasına moratoryum denir. Moratoryumda borç ortadan kalkmaz, ödemeler ertelenir, faiz oranları tekrar belirlenir, belirli durumlarda borcun kısmen silinmesi kelam konusu olabilir. Bunun en yakın örnekleri Meksika, Arjantin ve Rusya’nın açıkladığı moratoryumlardır. Yunanistan batma basamağına geldiği halde Avrupa Birliği üyesi olduğu için birlik tarafından moratoryuma gitmeden kurtarılmıştır.
Günümüzde sokak lisanında devletlerin batması tabiriyle kastedilen şey savaşlar nedeniyle değil borçların ödenemez duruma gelmesi nedeniyle ortaya çıkan durumdur. Bu türlü bir durumun bir sonraki basamağı moratoryum ilanıdır. Bu durumda devlet batmaz, ülke toprakları yitirilmez, borçlar yeni bir biçim alır.
Türkiye’nin geçmişinde iki moratoryum örneği vardır:
1875 Moratoryumu
Osmanlı İmparatorluğu birinci dış borçlanmasını Kırım savaşına finansman bulabilmek için 1854 yılında yaptı. Bu yıldan 1874 yılına kadar geçen 20 yıllık müddette 15 başka dış borçlanma yapıldı ve toplamda 239 milyon lira borçlanıldı. Bu müddetin sonuna yanlışsız Osmanlı İmparatorluğu alınan borçların anaparası bir yana faizlerini bile ödeyemez duruma geldi. Bunun üzerine Padişah II. Abdülhamid bir kararname yayınlayarak vadesi gelen borçların yarısını ödeyeceğini açıklayan bir çeşit moratoryum ilan etti. Ne var ki bu kelama de uyulamadı. 1877 – 78 Osmanlı – Rus savaşıyla (93 harbi) birlikte imparatorluk dış borçlarının yanı sıra Galata bankerlerinden almış olduğu iç borçları da ödeyemeyeceğini açıklayarak moratoryum ilan etmek zorunda kaldı. Moratoryum ilanı sonrasında Osmanlı İmparatorluğu, alacaklılarıyla muahedeye giderek damga süreçleri, alkollü içki, balık avı, tuz ve tütünden alınan vergi gelirlerini 10 yıl boyunca iç borçlar karşılığı olarak alacaklılara bıraktı. Bu süreçleri yürütmek üzere bir Rüsum-u Sitte Yönetimi kuruldu. Fotoğraf ya da çoğulu olan rüsum, damga vergisi üzere dolaylı vergileri söz ediyor. Sitte ise altı manasına geliyor. Altı adet geliri kapsadığı için yönetime bu isim verilmişti.
Dış borçlardan alacaklı Avrupa devletleri sadece Galata bankerlerine olan iç borçlar için bu türlü bir yönetim kurulmasına reaksiyon gösterince 1881’de damga, alkollü içki, balık avı, tuz, tütün ve ipekten alınan vergilerin tüm geliri iç ve dış borçlara ayrıldı. Böylelikle Osmanlı İmparatorluğu kimi gelirlerini direkt borç ödemelerine tahsis etmek zorunda kalmış oluyordu. İş bu kadarla da bitmedi. Yabancı devletler iç ve dış borçların ödenmesinde kullanılmaya ayrılan bu gelirleri toplama ve alacaklılara ödeme vazifesinin de Osmanlı devletinden başka bir yönetim kurularak ona devredilmesini istediler. Hükümet yabancı devletlerin baskılarına dayanamadı ve 20 Aralık 1881’de yayınladığı Muharrem Kararnamesi ile Rüsum-u Sitte İdaresi’ni kaldırarak yerine Düyun-u Genele İdaresi’ni kurdu. 1882 yılında çalışmaya başlayan Düyun-u Umumiye’nin yönetim meclisi biri İngiliz ve Hollandalı borç verenlerin, biri Fransız, biri Alman, biri Avusturyalı, biri İtalyan borç verenlerin, biri ayrıcalıklı tahvil sahiplerinin temsilcilerinden ve biri de Osmanlı tebasından olmak üzere 7 bireyden oluşuyordu. Yönetim binası bugünkü İstanbul Erkek Lisesi binasıydı. Düyun-u Genele Yönetimi bu gelirleri toplayarak iç ve dış borçların alacaklılarına ödemeye başladı. Düyun-u Genele Yönetimi, Osmanlı İmparatorluğunun bağımsız bir devlet olarak maliyesini yönetme, vergi koyma ya da kaldırma, vergi oranlarını değiştirme üzere hükümranlık haklarının bir kısmını elinden almış oluyordu. Düyun-u Genele Yönetimi bu vergileri toplamakla kalmadı, bir mühlet sonra sanayi ve ticaret alanında yatırımlara da girişmeye başladı. 1912 yılı itibariyle Maliye Bakanlığında 5500 memur vazife yaparken, Düyun-u Genele İdaresi’nde 9000 memur çalışıyor, Osmanlı İmparatorluğu’nun gelirlerinin yaklaşık üçte biri bu idarece tahsil ediliyordu.
Lozan Antlaşmasıyla bu kurumun işleyişine son verildi. Osmanlı borçları Lozan’da imparatorluğu oluşturan ülkelere paylaştırıldı. En büyük hisse Türkiye Cumhuriyeti’ne düştü. Kelam konusu borçların anaparası 1933 yılında yapılan Paris Antlaşmasıyla indirime uğradı ve Türkiye, çok daha düşük ölçüler ve daha uygun bir ödeme takvimiyle olsa da Osmanlı borçlarının geri ödenmesini birinci borcu aldığı 1854 yılından tam 100 yıl sonra 1954 yılında tamamladı.
1958 Moratoryumu
Türkiye Cumhuriyeti (Adnan Menderes’in Demokrat Parti hükümeti) 4 Ağustos 1958 tarihinde ülkenin içinde bulunduğu mali zahmetler ve borçların ödenemeyecek hale gelmesi nedeniyle moratoryum ilân etti. Bu tarih birebir vakitte Türkiye’nin IMF ile birinci kere bir düzenleme içine girdiği tarihtir. Bir yandan yapılan devalüasyonla 1 ABD Doları 2,80 TL’den 9 TL’ye eşit hale getirilirken bir yandan da alacaklılarla muahedeye varılarak mevcut borçların 1971 yılına kadar taksitlendirilmesi sağlandı.
Bu moratoryum ve yarattığı sonuçlardan daha farklı olanı o tarihte mevcut olan dış borç ölçüsünün bilinmemesidir. Türkiye’nin ne kadar ve kimlere dış borcu olduğunu alacaklı ülke hükümetleri bildirmiştir. Yapılan muahede, mutabakatın imzalandığı tarihe kadar gelen toplam 422 milyon dolarlık borçları kapsıyordu.
Bu düzenlemelerin değerli bir sonucu da o tarihe kadar kamu kesiti içindeki her yönetimin kendi başına borçlanması uygulamasının kaldırılması ve kamu kesitinin sırf Hazine aracılığıyla borç alabileceği konusunun karara bağlanmasıydı. Bu gelişme aslında ‘her şerde bir hayır vardır’ kelamının tam olarak karşılığıdır. Böylelikle merkezi idare içinde her yönetimin kendi başına borçlandığı, bütçe ve hazine birliği prensibinin çiğnendiği bir devir sona ermiş oluyordu.
Günümüzün borç problemleri
Global krizin tesiriyle pek çok ülke borç yükü meseleleriyle karşı karşıya kaldı. Bu borç yükünün iç borç kısmı daha az sıkıntılı. Zira ülkeler enflasyon yaratmayı göze alarak para basıp iç borçları ödeme imkânına sahipler. Buna karşılık dış borç ödemeleri için bu türlü bir imkânın olmaması asıl sorun olarak dış borç yükünü öne çıkarmaktadır. Parası rezerv para (dünyada alış verişte kabul edilen para) pozisyonunda olan ülkeler açısından bu manada iç borç dış borç açısından bir fark yoktur. ABD, Euro Birliği ülkeleri, Japonya, Birleşik Krallık üzere parası rezerv para olarak kabul edilen ülkeler iç borçlarını da dış borçlarını da kendi paralarıyla ödeyebilmektedir.
Tablo: Çeşitli Ülkelerin Dış Borç Yükü (Dış Borç Stoku / GSYH, %)
ABD, Japonya, Almanya, İngiltere, Fransa, İtalya ve İspanya’nın para ünitelerinin rezerv para olması nedeniyle iç ve dış borç ayrımı yapılmaksızın bütün borçlarının tabloya katıldığına dikkat edilmelidir. Ne halde yorumlanırsa yorumlansın bu tablo gelişmiş ülkelerin birinci defa karşılaştığı bir durumu yansıtmaktadır. Borçlar öylesine yükselmiştir ki daima birlikte moratoryum ilan edilmesi bile kelam konusu olabilir.
Türkiye’nin dış borç yükü yüzde 63’tür. Bu oran gelişmiş ülkelerle karşılaştırıldığında düşük görülebilir. Buna karşılık Türk Lirası’nın rezerv para olmadığı ve dış borç ödemesinde kullanılamayacağı gerçeği karşısında oranın çok da düşük olmadığı anlaşılabilir.
Sonuç ve kıymetlendirme
Günümüzde örneği daha az görülmekle birlikte devletler savaş üzere olaylar sonunda batabilir. Geçmişte devletler battığında bazen ülkeler de batar, tarihten silinir ya öbür bir devletin idaresine girer ya da öteki bir devlete dönüşürdü. Bugün artık ülke batışı pek görülmüyor. Devletler batarken şayet ülke (tümüyle) elden çıkmamışsa o topraklarda yeni bir yahut birkaç devlet kuruluyor. Mesela Osmanlı İmparatorluğu batarken Türkiye Cumhuriyeti’nin de ortalarında olduğu birçok yeni devlet kuruldu. Daha yakın bir örnek Yugoslavya’nın batışıdır. Yugoslavya’nın yerini Sırbistan, Bosna Hersek, Hırvatistan, Karadağ, Makedonya üzere yeni devletler aldı.
Bugün gelinen çok borç yükleri önümüzdeki periyotta global sistem için en büyük riski oluşturuyor. Birinin moratoryum ilan etmesi, sistemi, zincirleme moratoryum ilanlarına götürebilecek kadar tesirli olabilir.
Bu yazı Mahfi Eğilmez’in ferdî blogundan alınmıştır.
