Rezerv ve Rezerv Para Nedir?
Rezerv, saklama, biriktirme manasına gelen bir sözcük. Rezerv para; herkes tarafından kabul edilen para manasında kullanılıyor. ABD’nin dünya ticaretinde yüklü bir yere sahip olması Doların altın, petrol ve başka değerli hususların fiyatlarının tarifinde kullanılmasına ve bütün bunlar da Doların dünyanın en değerli rezerv parası olmasına yol açmıştır. Onu, dünya ticaretinde yüklü bir yere sahip olan Avrupa’nın Euro’su ve başka kimi ülke paraları izler.
Ülkelerin merkez bankaları, tıpkı beşerler üzere makûs günler için rezerv bulundururlar. Beşerler bunu yaptığında ismine tasarruf, merkez bankaları yaptığında ismine rezerv denir. Rupi, Endonezya dışındaki ülkelerde alış verişlerde geçerli olmadığı için rezerv para olarak kabul edilmez. Buna karşılık ABD dolarını Endonezya’da da kullanmak mümkündür. Merkez bankaları iki türlü rezerv varlık bulundururlar: rezerv para olarak kabul edilen yabancı para üniteleri (döviz) ve altın. Altın, rezerv paralara çarçabuk dönüştürülebilme imkânı olan bir bedel biriktirme aracı olduğu için rezerv varlık olarak kabul edilir. Hangi paraların rezerv para olarak kabul edildiğini ve bunların rezerv olma derecesini anlamanın en kestirme yolu ülkelerin döviz rezervi içindeki yabancı ülke paralarının oranlarına bakmaktır. IMF datalarına nazaran 2021’de dünyada merkez bankalarının bulundurduğu rezerv paraların dağılımında yük yüzde 59 ile Dolardadır. Onu yüzde 20 ile Euro, yüzde 4 ile Sterlin ve yüzde 4 ile Yen izlemektedir. Geri kalan yüzde 13 Yuandan Kanada Dolarına kadar daha çok bölgesel rezerv para olarak kabul edilen paralardan oluşmaktadır.
SDR (Special Drawing Rights – Özel Çekme Hakları) Nedir?
SDR, IMF tarafından 1969 yılında üye ülkelerin rezerv gereksinimlerine dayanak olmak ve memleketler arası likiditeyi artırmak emeliyle yaratılmış faizli bir milletlerarası rezerv paradır. IMF, vakit zaman yeni SDR’ler yaratarak üye ülkelere tahsis eder ve onların rezerv durumlarının güzelleşmesine katkıda bulunur. SDR’nin kıymeti, beş para ünitesinin muhakkak yüklerle yer aldığı bir sepet aracılığıyla belirlenir. Sepet şu para ünitelerinden oluşur:
SDR’nin pahası sepetteki para ünitelerinin durumuna bağlı olarak tıpkı döviz kuru üzere daima değişir. Bugün prestijiyle 1 SDR = 1,42 Dolar dolayındadır.
SDR, rezerv para muhtaçlığı olan bir ülkenin merkez bankasının bir diğer ülke merkez bankasından onun elinde bulunan rezerv parayı kullanmasına imkân sağlar. Gereksinimi olan ülke merkez bankası elindeki SDR’yi vererek karşılığında öteki merkez bankasından örneğin Dolar alır. SDR de rezerv para olarak kabul edildiği için Doları veren merkez bankası karşılığında SDR aldığında rezervlerinde bir eksilme olmaz. Tıpkı süreci rezerv olmayan bir parayla değiş tokuş biçiminde yapsaydı milletlerarası rezervlerinde düşüş olacaktı. O nedenle SDR, bu değiş tokuşlarda, rezerv para pozisyonunda olmayan ulusal paralara nazaran avantaj sağlar. Diyelim ki Bulgaristan Merkez Bankası elindeki Levaları verip muhakkak bir mühlet için Fed’den Dolar almak istese bu Fed için tercih edilen bir düzenleme olmaz. Zira verdiği Dolara karşılık aldığı Levalar rezerv kabul edilmediği için Fed’in rezervleri verdiği Dolar kadar azalmış olur. Halbuki Bulgaristan Merkez Bankası elindeki SDR’leri verip de karşılığında Dolar alırsa SDR rezerv sayıldığı için Fed’in rezervleri değişmemiş olur. Bu süreç yapıldığında Bulgaristan Merkez Bankası, Fed’e IMF aracılığıyla faiz ödemesi yapar. Bununla birlikte SDR ile parasını değiş tokuş yapması istenen bir ülkenin bu süreci yapması mecburiliği yoktur. SDR verip rezerv para almak gönüllülük temeline dayalıdır. Şayet bir ülke SDR karşılığında rezerv para bulamamışsa o vakit IMF devreye girer ve rezerv durumu uygun olan bir üyesinden muhtaçlığı olan ülkeye rezerv para vermesini isteyebilir.
SDR para değildir, alış verişlerde kullanılamaz. Ödemeler istikrarı sorunlarını giderebilmek için gereksinim duyulan Dolar üzere rezerv paraları belli bir müddetle kullanmaya yarayan bir rezerv imkânıdır. Bu kullanım süreci faiz uygulamasına tabidir. SDR tahsisi hesaplara geçtiğinde merkez bankasının brüt rezervleri artar.
SDR, üye ülkenin isteğine nazaran verilen ya da alınan bir imkân değildir. O nedenle stand by imkânlarıyla karıştırılmamalıdır. SDR’yi rezerv paralarla değiş tokuş sürecinde kullanmak isteyen ülkenin IMF ile bir stand by düzenlemesi yapması, taahhütlerde bulunması gerekmez.
Yeni SDR Tahsisi ve Türkiye’nin durumu
IMF, Covid 19 salgınının yarattığı milletlerarası sıkıntılar ve ortaya çıkan çıkan ödemeler istikrarı sıkıntılarının tahliline yardımcı olmak maksadıyla üye ülkelere toplam 650 milyar dolarlık yeni SDR tahsis etme kararı aldı. IMF, bugüne kadar üye ülkelere üç defa (toplamı 318 milyar Dolar) SDR tahsisi yapmıştı. Son yapılan tahsis; Global Kriz nedeniyle ortaya çıkan rezerv muhtaçlığını karşılamak üzere 2009 yılında yapılan 250 milyar dolar fiyatındaki SDR tahsisidir. Bu sefer yaptığı 650 milyar dolarlık tahsis bugüne kadar yaptığı tahsislerin en yükseğidir. Bu tahsis üye ülkelere IMF’deki kotaları (ülkenin IMF sermayesindeki payı) oranında paylaştırılıyor.
Türkiye’nin IMF’deki kotası 4.659 milyon SDR’dir. Bugün prestijiyle SDR’nin bedeli (1 SDR = 1,4247 Dolar olduğuna göre) 6.637 milyon Dolara eşittir. IMF’nin kotaları toplamı 476.271 milyon SDR olduğuna nazaran Türkiye’nin toplam kotalardaki hissesi (4.659 / 476.271 = ) 0,98’dir. Buna nazaran Türkiye 650 milyar dolarlık bu yeni SDR tahsisinden 6,4 milyar dolara yakın hisse alacaktır. Bunun sonucu olarak da Merkez Bankası’ndaki brüt rezervlerimiz bu ölçü kadar artacaktır.
Türkiye bu yeni SDR’leri kullanarak kâfi rezervi olan ülkelerin merkez bankalarından rezerv para kullanabilir. Bu türlü bir kullanım süreksiz mühletle yapılan faizli bir kullanım olur. Bir diğer ülke merkez bankasıyla yapılan bu değiş tokuş mutabakatında belirtilen müddetin sonunda Türkiye aldığı Dolar ya da öbür rezerv parayı faiziyle birlikte geri vermek zorundadır. Türkiye, aldığı Dolarları iade ederken karşı taraf da aldığı SDR’leri iade eder.
Bu yazı Mahfi Eğilmez’in ferdî blogundan alınmıştır
