*Dr. Mahfi Eğilmez
İktisat biliminin en bilinen hipotezlerinden birisi ‘bir ülke parasını devalüe ederse ihracatı artar, ithalatı düşer’ biçiminde formüle edilen tezdir.
Evvel birtakım kavramlara açıklık getirelim. Temel olarak iki çeşit kur rejimi vardır: Sabit kur rejimi, Dalgalı kur rejimi.
Sabit kur rejiminde; lokal para ünitesinin pahası, öteki bir para ünitesinin yahut para üniteleri sepetinin bedeline yahut altın üzere öbür bir kıymete nazaran ilan edilir. Bu eşitlik bir defa ilan edilince bir mühlet değişmez sabit kalır. Şayet değişmesi gerekiyorsa o vakit mahallî para ünitesinin pahası düşürülür (devalüasyon) ya da yükseltilir (revalüasyon) ve yeni bir eşitlik ortaya çıkar. Devalüasyon; sabit kur sistemi uygulayan bir iktisadın parasının yabancı paralar karşısındaki kıymetinin, bir öbür deyişle dış satın alma gücünün, hükûmetçe alınan bir kararla düşürülmesidir. Bunun zıddının yapılması da revalüasyondur.
Dalgalı kur rejiminde mahallî para ünitesinin yabancı paralara nazaran bedeli arz ve talep kuralları çerçevesinde piyasada belirlenir. Bu rejimde paranın dış pahası piyasadaki duruma nazaran her an ya düşer ya da yükselir. Dalgalı kur rejiminde para ünitesinin dış pahasında yaşanan düşüşlere devalüasyon değil paha kaybı denir. Sabit kur rejimi bütün dünyada uzun yıllar sürdürüldüğü için oradan kalan alışkanlıkla beşerler bugünkü dalgalı kur rejiminde ortaya çıkan bedel kayıplarına da devalüasyon diyorlar. Bu ifadeyi dalgalı kur rejiminde kullanmak iktisat literatürü açısından yanlıştır.
‘Ülke parasının kıymeti düşerse o ülkenin ihracatı artar, ithalatı azalır’ halinde formüle edilen tezin yanlışsız olduğu devir sabit kur rejiminin dünyada geçerli olduğu periyottu. O devirde her ülke parasının dış pahasını rezerv paralara sabitliyordu. Bu türlü bir ortamda bir ülke devalüasyon yaptığında öteki ülkelerin para ünitesinin pahası değişmediği için devalüasyon yapan ülkenin parası ucuzluyor ve ihracatı artarken ithalatı düşüyordu. Kuşkusuz bunun kesinlikle bu türlü olması gerekmiyordu fakat genel durum bu haldeydi. Demek ki sabit kur rejiminin global sistemde geçerli olduğu ya da en azından yüklü olduğu bir periyotta bir ülke parasının dış pahasını düşürürse ve şayet Marshall – Lerner şartına[i] da uygun bir ihracat ve ithalat yapısı varsa ülkenin ihracatı artar, ithalatı düşer.
Sanki tıpkı durum dalgalı kur rejiminde de geçerli midir? Öncelikle şunu bir kere daha vurgulayalım; dalgalı kur rejiminde devalüasyon olmaz, yani bir ülke parasının pahasını alacağı kararla düşüremez, bu kıymet kaybı (ya da kazancı) piyasada arz ve talebe nazaran olur. İkinci olarak da şunu vurgulayalım; dalgalı kur rejiminin global manada geçerli olduğu günümüz şartlarında her gün, her an bütün paraların kıymeti değişebilir. Bu durumda sabit kur rejiminde bir ülke devalüasyon yaptığında malları ucuzladığı için ihracatı artarken, dalgalı kur rejiminde emsal birçok ülkenin parası paha kaybettiği için birebir tesir ortaya çıkmaz. Bir öbür deyişle dalgalı kur rejiminde benzeri şartlarda olan ülkelerin para üniteleri, hepsi tıpkı anda olmasa bile muhtemelen peş peşe kıymet kayıpları yaşadığı yani hepsinin malı ucuzladığı için, parasının dış bedel kaybından ihracat ve ithalat konusunda sabit kur rejimindeki kadar fayda sağlayamaz.
Bu durumu Türkiye özelinde bir grafik yardımıyla gösterelim (grafikte kullandığım bilgiler ve bu bilgilere ait kaynaklar yazının altındaki ekte yer alıyor):
Grafik bize 2013 yılından bu yana USD/TL kurlarını (yeşil), ihracat (mavi) ve ithalat (kırmızı) meblağlarını (Dolar olarak) gösteriyor. Görüleceği üzere Dolardaki kıymet kaybının sürekliliği ve yüksekliğine karşılık ne ihracatta beklenen artış ne de ithalatta beklenen gerileme kelam konusu olmuş.
İktisat biliminde kanun, teori ve hipotezlerdeki değişmeler çoklukla paradigmayı izler. Evvel paradigma değişir iktisat bilimi onu izler. Burada da tıpkı şey geçerli; evvel paradigma değişti ve sabit kur rejimi terk edilerek dalgalı kur rejimine geçildi. İnsanların eski devirlerden kalma fikirlerden kurtulması vakit alacak.
Ek:
USD / TL Kuru (Kaynak: https://www.exchangerates.org.uk/USD-TRY-31_12_2020-exchange-rate-history.html) İhracat, İthalat (Kaynak: TÜİK, Dışticaret İstatistikleri: https://data.tuik.gov.tr/Kategori/GetKategori?p=dis-ticaret-104&dil=1)
Bir ülkenin bu sonucu yakalayabilmesi Marshall – Lerner Şartı diye biline bir şarta bağlıdır. Marshall-Lerner şartı; devalüasyon yoluyla ihracatın arttırılması ve ithalatın düşürülmesi için ihraç malının yurt dışı talebinin fiyat esnekliği ile ithal malının yurt içi talebinin fiyat esnekliği toplamının birden büyük olması ( ex+em>1 ) gerektiğini ortaya koyar.